خانیکف پس از ماموریت اکتشافی در خراسان‌ ومراجعت به روسیه به عنوان نماینده وزارت معارف ملی روسیه در پاریس برگزیده شد و به پاریس رفت و بعد از تدوین و تنظیم نتایج جغرافیائی وتاریخی ومردم‌شناسی هیئت اعزامی به خراسان وجنوب آسیای میانه آن را با هزینه انجمن جغرافیائی پاریس به چاپ رسانید‌
در شماره‌های‌ پیشین نشریه ایران‌استار در باره تعدادی از خاورشناسان روسی دوران تزار‌ نکاتی به عرض رسانیدم واین هفته در باره خاورشناس وسیاح دیگری از آن دیار گفتگو‌ئی دارم که می‌خوانید‌.
نیکلای ولادی میروویچ خانیکوف‌:پیش از شروع در شرح حال وآثار خانیکوف(Nikolai  Veladimirovich  Khanykov ) در مورد خاورشناسان روسیه تزاری‌ وشوروی باید عرض کنم که علاوه برکارهائی که در دانشکده‌های روسیه در مورد آموزش موضوعات خاورشناسی انجام می‌شد، وزارت امور خارجه روسیه هم در سال 1823.م برنامه‌ای جدا و مستقل در زمینه مطالعات‌ خاورمیانه‌ای آغاز کرد و غرض از تاسیس این برنامه‌ها تربیت افرادی برای تصدی خدمات و مشاغل دیپلوماتیک در منطقه بود‌. پرواضح است که تربیت چنین اشخاصی برای تصدی مشاغل دیپلوماتیک در هر کشور یبشتر در حیطه آموزش‌های دانشکده‌های حقوق مخصوصا دروس حقوق بین‌الملل عمومی و حقوق بین‌الملل خصوصی و روابط بین‌المللی و دیپلوماسی است نه در حوزه خاورشناسی واین مسئله که در وزارت خارجه روسیه تزاری وشوروی برنامه‌ریزی شده بود هدف‌ پنهانی دیگری داشت که اعمال آن شاید از دانشکده‌های خاورشناسی مشکل‌تر می‌بود و آن هدف این بود که مامورانی متخصص تربیت شود در خصوص تسهیل مطامع سیاسی و تجاوز‌کارانه دولت استعماری روسیه به ویژه در خاورمیانه و آسیای میانه که دولت تزاری وشوروی در‌گیر رقابت با دول استعمار‌گری مانند بریتانیا وفرانسه و آلمان وآمریکا وغیره بود‌. از جمله این ماموران خاورشناس خانیکوف است که در این شماره به شرح حالش می‌پردازیم‌.
نیکالای ولادیمیروویچ خانیکوف (1822-1878) در پیترز‌بورگ به دنیا آمد وبخشی از تحصیلاتش را در فرانسه به انجام رسانید‌. زبان‌های شرقی را به طور خود‌آموز فرا‌گرفت‌. تحقیقات فراوانی در زمینه آثار ایرانی انجام داد از جمله در مورد شهر مشهد وتاریخچه وشهرسازی آن‌ مطالعه وبررسی عالما‌نه‌ای‌ کرد‌. به آثار باستانی، نسخه‌های خطی کتب شرقی و رخداد‌های جهان اسلام علاقه داشت‌. مجموعه‌ای از کتب خطی و قرآن‌های دست نوشت‌ تاریخی را از ایران وکشورهای آسیای میانه که حوزه فرهنگ وتمدن ایرانی بود‌ جمع‌آوری وبه روسیه برد و به کتابخانه پیترزبورگ اهدا نمود. مباحث مربوط به اسلام و چگونگی انتشار آنرا در ناحیه قفقاز مورد مطالعه قرار داد و نظامنامه‌ای برای تشکیل دادگاه‌های شرعی در ماوراءقفقاز‌ تهیه و به دولت تزار تسلیم نمود و کتاب مشهور او در باره خان‌نشین بخارا میان خاور‌شناسان به عنوان "دائرة‌المعارف" بخارا معروف شد از 1838تا 1840در چند استان روسیه فرماندار کل شد در لشگر کشی دولت تزاری به خیوه مامور مکاتبات و گرد‌آوری اطلاعات مختلف در باره آن خان‌نشین گردید در سال 1840 به وزارت خارجه روسیه منتقل و سال بعد به سمت مترجم به‌ بخارا اعزام گردید کمی بعد به ماموریت مطالعه ورسیدگی به امور اقوام چادر نشین نواحی قفقاز ,حاجی طرخان و ساراتف رفت در سال 1845 به ماموریت دیپلوماتیک به تفلیس رفت درسال 1854تا 1857 سرکنسول روسیه در تبریز شد و درسال 1858و1859سرپرست هیات اعزامی به خراسان گردید و سرانجام درسال 1878 در پاریس در‌گذشت(1)‌. خوانندگان عزیز من ملاحظه دارند که ماموران اعزامی دولت‌های استعمارگر روس و انگلیس در زمان ماموریت‌های خود چگونه به گرد‌آوری اطلاعات ارزنده و مورد نیاز دولت‌های متبوع خود می‌پرداختند مثلا در همین ماموریت‌ها‌ی خانیکف می‌بینیم که او مشغول جمع‌آوری اطلاعاتی بود که برای لشگر‌کشی احتمالی روس‌ها به ایران مورد نیاز بوده وآنوقت ماموران اعزامی دولت استبدادی قاجارر مثل میرزا ابوالحسن ایلچی سفیر کبیر ایران درلندن‌ در زمان ماموریت خود دنبال شرکت در مجالس عیش و نوش و دلربائی از زنان اشراف‌زاده انگلیسی‌ بوده است‌.
کتاب خانیکوف در باره بخارا با عنوان (بخارا :امیر ومردم آن‌) به دست بارون کلمنت به زبان انگلیسی ترجمه ودر 1845 در لندن منتشر گردید ‌و چون در باره اقوام چادر‌نشین نواحی قفقاز و حاجی طرخان (آستاراخان‌)و قرقیزها و قبچاق‌ها و عشایر دیگر مطالعات ارزنده‌ای انجام داده بود‌ در اوائل سال  1261 /1845برای کار در دفترسیاسی اداره کل نواحی ماوراء قفقاز به تفلیس انتقال یافت‌. در این زمان بود که فرصت پیدا کرد که در باره مباحث محتلف مرتبط با دیانت اسلام و چگونگی انتشار آن در قفقاز به تحقیق بپردازد ودر همان زمان بود که به او دستور داده شده که به کردستان ایران مسافرت نماید و در مقاله‌ای‌ حاصل مطالعات و مشاهدات خود را در نواحی کردستان ایران در تفلیس منتشر کرد و در عین حال تحقیقات خود در زمینه تغییرات‌ متناوب سطح آب در دریای خزر و برخی کتیبه‌های اسلامی شهر باستانی "آنی"و باکو را منتشر نمود که یکی از این کتیبه‌ها، کتیبه به زبان فارسی ابوسعید بهادر‌خان در مسجد شهر "آنی" بود و کتب خطی زیادی را کشف و شرح وتوصیف آنهارا در خبرنامه فرهنگستان علوم و مجلات علمی دیگر به چاپ رسانید‌. از کتب خطی که او یافت و برای اولین بار معرفی نمود بخش سوم تاریخ رشیدالدین فضل‌الله همدانی به نام "جامع‌التواریخ" است و هم او بود که نسخه منحصر به فرد "میزان‌الحکمة" خازنی را که در تملک داشت‌ برای نخستین بار به محافل علمی خاورشناسی شناسانید ‌وبخش‌هائی از آنرا در مجله "انجمن شرق شناسی آمریکا" منتشر کرد.
خانیکوف در همین اوقات چند بار به قصد اکتشافات جغرافیائی‌ به شمال غرب ایران سفر کرد تا اینکه در سال1854-1857 سر کنسول روسیه در تبریز شد و در همین ماموریت بود که در راس هیاتی تحقیقاتی- تجسسی مرکب از چند دانشمند، کارشناس ونقشه‌بردار که مجهز به ابزارها و وسائل علمی متداول در آن زمان‌ بود برای شناسائی مناطق گوناگون به این نواحی‌شمال وشرق ایران‌ سفر کرد‌. این ماموریت از مارس 1858 از لنگرگاه‌ جزیره آشوراده در نزدیکی استرآباد (گرگان فعلی)آغاز شد و تا تابستان 1859 یعنی یکسال ونیم ادامه داشت وخانیکوف و همراهان دانشمند و جاسوس او منطقه پهن‌آوری از شرق ومرکز ایران و جنوب آسیای میانه را‌ سرکشی و جستجو و نقشه‌برداری کردند (البته خواننده عزیز من توجه دارد که این کار دیگر خاورشناسی نیست بلکه هموار کردن راه‌ لشگر‌کشی برای تجاوز احتمالی بعدی دولت تزاری است و بیجا نیست که خاورشناسان دوره شوروی آثار دانشمندان خاورشناس دوره تزاری را یکسره باطل وآن تحقیقات را برای اجرای‌ احتمالی مطامع تجاوزکارانه‌ قلمداد کرده‌اند) و نتیجه این سفر‌ها هم در گزارش‌های خانیکف در باره (گزارش تحقیقاتی به خراسان‌) و "گزارشی درباره بخش‌های جنوبی آسیای میانه" منتشر گردید (که در همان اوان هجوم دولت تزاری به آسیای میانه‌ وتصرف مناطق خیوه و خوقند و بخارا و مرو و سمرقند‌ انجام و آن مناطق ایران بیرونی به تصرف روسیه تزاری در‌آمد‌).(3).
در مورد زندگی خانیکوف در سال‌هائی که در پاریس بوده شخصی به نام ".ن .آ خالفین"مقاله‌ای نوشته که ابوالفضل آزموده آن‌را به فارسی بر‌گردان کرده و در مجله آیند‌ه چاپ کرده است ونشان از وضعیت نابسامان مالی و معیشتی خانیکف در پاریس و بی‌اعتنائی دولت تزاری به شخصیت اوست خلاصه‌ای از مقاله را می‌خوانیم :خانیکف پس از ماموریت اکتشافی در خراسان‌ ومراجعت به روسیه به عنوان نماینده وزارت معارف ملی روسیه در پاریس برگزیده شد و به پاریس رفت و بعد از تدوین و تنظیم نتایج جغرافیائی وتاریخی ومردم‌شناسی هیئت اعزامی به خراسان وجنوب آسیای میانه آن را با هزینه انجمن جغرافیائی پاریس به چاپ رسانید‌. چندی بعد به روسیه بر‌می‌گردد ولی به علت اینکه پدر ومادرش فوت کرده بودند و برادر کوچکترش‌ به قتل رسیده بود وبرادر بزرگترش هم در وضعیت بیماری و پیری گرفتار بود خانیکف دچار مضیقه مالی ومعیشتی گردید و نتوانست در روسیه بماند تا اینکه به کمک دوستانش ووزیر معارف روسیه ماموریتی دوساله برای مطالعات علمی به پاریس اعزام گردید ودر این شهر بود که کتاب‌های "مطالعات قسمت جنوبی آسیای میانه"و کتاب "هیئت اعزامی به خراسان"را به چاپ رسانید و کتاب اخیرمورد توجه مقامات انجمن جغرافیائی پاریس قرار گرفت و مدال طلائی به او اهدا کردند که معمولا به دانشمندان عالی مقدار داده می‌شد زیرا این کتاب حاوی یاداشت‌ها و تحقیقاتی بود که کمتر کسی از غربیان به آن اماکن رفته و تحقیقاتی کرده بود ودر سال 1866 هم یادداشت‌های مردم‌شناسی بسیار عالمانه و دقیق‌ خانیکف در پاریس منتشر گردید‌.(4).از کارهای قابل توجه خانیکف یکی هم بردن کتاب (اسماءکل شیئ) از سید علی‌محمد باب از ایران بود که آنرا بنام "قرآن بابی‌ها"نامید‌ه بود ودرسال 1864 آن را به کتابخانه سلطنی شرقی‌ پیترزبورگ تسلیم نمود که خاورشناس"دُرن" هم توصیفی از این کتاب بنام "قرآن بابی‌ها" نوشت ولی بعد ادوارد براون انگلیسی در موقع شرح کتب بابیه‌ در این مورد از صبح ازل پرسیده بود و میرزا یحیی صبح ازل‌ جواب داده بود که نام آن کتاب "اسماء کل‌الشیی" از آثار سید‌علی‌محمد باب است(5).دیگر از آثار خانیکف در رابطه با ایران مجموعه ارزشمندی از اسناد دوران صفوی است‌ که در بقعه شیخ صفی‌الدین‌ اردبیلی نگاهداری می‌شد وموقع حمله ناجوانمردانه روسها‌ به ایران توسط پاسکویچ به‌ از این مکان به تاراج برده شده بودکه‌ توسط خانیکف منتشر گردید و این اسناد از ارزشمندترین مدارک تاریخی ایران است(6) که متاسفانه اصل آنها تاکنون به ایران برگشت داده نشده است .
‌طی مسافرتی که در سال 1858-1859 خانیکف در راس هیاتی برای اکتشافات جغرافیائی به ایران مسافرت نمود‌ از باکو (بادکوبه) با کشتی به شمال‌ شرقی در‌یای مازندران درکنار جزیره آشوراده در ساحل استرآباد‌ یا گرگان فعلی پیاده شد و سپس از شهرهای دامغان، سمنان، سبزوار، نیشابور، استر‌آباد، مشهد، هرات، سیستان، طوس، کویرلوت، کرمان و یزد دیدار کرد و از راه‌های موجود نقشه‌برداری نمود و به تهران هم آمد و با ناصرالدین شاه قاجار هم دیدار نمود و با دست پر به روسیه برگشت .این مسیر راهی است که مورد علاقه روسیه تزاری بود برای هنگامی که شرایط فراهم شود با استفاده از تحقیقات‌ خانیکف به خاک ایران شمالی وشرقی تجاوز کند‌. در تائید این موضوع‌ خانم دکتر اقدس یغمائی مترجم فارسی سفرنامه خانیکف در پیشگفتار خود باین مسئله اشاره کرده ونوشته است :اما در مورد هدف اصلی یا پنهانی سفر این هیات اکتشافی علمی روسی به ایران باید اذعان داشت که در آن مقطع از تاریخ، زمانی که حکومت‌های روس وانگلیس می‌کوشیدند‌ در دربار ایران نفوذ بیشماری پیداکنند و سیاست‌ داخلی وخارجی این کشور را دردست گیرند‌. زمانی که دولت انگلیس برای حفظ منافع خود در هندوستان دسته دسته از افسران مامور در کمپانی هند شرقی ر‌ا برای مطالعه اوضاع‌ اجتماعی و وضع طبیعی و سوق‌الجیشی ایران به این کشور گسیل می‌داشت واز حمله احتمالی‌ حکومت تزاری روسیه به هند از طریق ایران بیمناک بود، نه تنها بعید نیست بلکه دولت روسیه نیز به منظور‌ دست‌یابی به اهداف خاص سیاسی زیر پوشش تحقیقات علمی دانشمندانی چند از جمله خانیکف را برای ایران مامورکرده باشد بلکه مقرون به حقیقت نیز می‌باشد (7).
نگاهی به آثار نیکلای ولادیمیروویچ خانیکف‌:
1-"بخارا، امیر ومردم آن"چاپ ترجمه انگلیسی آن در لندن 1845 انجام گردیده است‌.
2-"در باره دولت دینی در ایران" چاپ تفلیس 1849.
3- "برخی کتیبه‌های اسلامی آنی وحوالی باکو"چاپ تفلیس 1852.
4- "در باره تغییرات متناوب سطح آب دریای خزر" چاپ 1853 تفلیس.
5- "سفر به کردستان ایران"که در 1852 چاپ شده است.
6-"گزارش‌هائی در باره سفر تحقیقاتی به خراسان" چاپ1863.
7- "گزارشی از سفر علمی به خراسان" چاپ1859تا1860.
8- "شهر مقدس مشهد و سرزمین آن"چاپ 1861پاریس.
9- "گزارشی در‌باره بخش جنوبی آسیای مرکزی" چاپ 1862 که بخشی از آن همان سفرنامه ایران است که توسط خانم اقدس یغمائی و آقای ابوالقاسم بیگناه به فارسی برگردان شده وانتشارات آستان قدس رضوی آنرا چاپ نموده است‌.
10- "سمرقند" چاپ 1869. 11 "جاده‌های ایران" .چاپ پیترزبورگ 1874.
.
منابع وماخذ:
1- گروه مولفان ومترجمان :فرهنگ خاورشناسان جلد سوم صص620-621 از انتشارات پژوهشگاه علوم انسانی و مطالعات فرهنگی تهران 1386.
2- در این خصوص به سفرنامه میرزا ابوالحسن‌خان ایلچی مراجعه شود‌.
3- ویکی‌فقه‌: مقاله "نیکالای ولادیمیروویچ خانیکُف".
4- ن.آ خالفین: مقاله ایران‌شنا‌سی "خانیکف" ترجمه ابوالفضل آزموده، مجله آینده جلد 6 سال 1359صص731-735.
5 -Moojan Momen The Babi and Bahai Religions)) ص16چاپ لندنG R 1980. .
6- دکتر مریم میر‌احمدی‌: تاریخ تحولات ایران شناسی‌ در دوران اسلامی ص53 چاپ انتشارات طهوری تهران1395.
7-دکتر اقدس یغمائی ترجمه فارسی سفرنامه خانیکف، مقدمه صص 8-9چاپ آستان قدس رضوی 1359.
Date: Tuesday, January 16, 2018 - 19:00

Share this with: ارسال این مطلب به