در دوشماره قبلی این سلسله گفتارها در باره شرق‌شناسی در روسیه گفتگو کردم و اکنون به دنباله مطلب ادامه می‌دهم قبلا در باره‌ آلکسی واسیلیویج بولدیرف و میرزا کاظم بیگ مطالبی به عرض خوانندگان رسانیدم ودراین شماره خاورشناس دیگری از روسیه را معرفی می‌کنم‌.
بوریس آندره ویج دورن (Boris Andreevich Dorn‌ ) از اهالی روسیه که در 11ماه مه 1805 در دوک نشین "کوبورک" در آلمان به دنیا آمد . در دانشکده‌های هاله و لایپزیگ‌ در‌س الهیات خوانده و‌ نزد "گزنیوس /Gesenius)" زبان عبری آموخت و از محضر استادانی چون "وگشایدر /Wegscheider" و "نیمایر/ Nimerer" و "کراگ/Kerag" بهره ها برد در1825از دانشگاه لایپزیگ فوق لیسانس زبان‌های شرقی ودرجه دکتری فلسفه دریافت کرد‌. با ارائه رساله‌ای با عنوان "مزامیر به زبان حبشی" در سمت استادیار زبان‌های شرقی در دانشگاه لاپزیک پذیرفته شد‌. مدتی ‌ در کتابخانه‌های هامبورگ، لندن و اکسفورد به مطالعه نسخ خطی شرقی پرداخت از 1829تا 1835بنا به دعوت دولت روسیه تزاری در دانشگاه خارکوف زبان‌های ایرانی تدریس کرد و همچنین مکتب ایران شناسی اوکراین را پایه گذاری نمود و با کمک خانیکوف خاورشناس دیگر روسی  به بررسی زبان سمنانی‌ پرداخت از 1835‌ استاد‌ی تاریخ و زبان‌های شرقی در انجمن آسیائی سن‌پیطرزبورگ را عهده دار گشت .در سال 1838استاد زبان‌های اوستائی وسانسکریت و فارسی را‌ در دانشگاه قازان‌ تدریس می‌کردچندی پس از آن‌ عضو آکادمی سلطنتی علوم شد و درسال 1842رئیس موزه آسیائی سن پیطرزبورگ گردید‌ ودرسال 1844ریاست کتابخانه سلطنتی روسیه را به او سپردند‌. تا درسال 1855برای نخستین بار کرسی زبان پشتو را در دانشگاه سن‌پیطرزبورگ تاسیس کرد وتا 1857 شخصا تدریس این زبان را به عهده داشت درسال 1860و1861 به دعوت بخش قفقاز جمعیت جغرافیائی روسیه‌ در قفقاز وکرانه‌های جنوبی دریای خزر به سر برد‌. دستاورد این سفر پژوهشی در زمینه تاریخ، فرهنگ وزبان مردمان این نواحی بود که از آن میان می‌توان به تحقیق در گویش‌های خزری مانند مازندرانی، گیلکی، تاتی و طالشی‌ وگرد‌آوری سنگ نبشته‌های تاریخی، ثبت برخی از شعر‌ها و ترانه‌های مازندرانی و گیلکی‌ وترجمه قطعاتی از داستان‌های فارسی به گیلکی اشاره کرد. کوشش‌های او اساس تدوین فرهنگ فارسی-گیلکی را فراهم نمود‌. اما متاسفانه تنها توانست بخشی از آن فرهنگ را منتشر نماید‌ ومقدار زیادی از یادداشت‌هایش بعدها مورد استفاده ویلهام گایگر ( Wilhelm Geiger )خاورشناس و ایران‌شناس آلمانی قرار گرفت‌. بوریس آندره‌ویچ‌دورن در 31 ماه 1881در سن‌پیطرز‌بورگ در گذشت‌.(1) .خانم دکتر مریم میر‌احمدی در باره دُرن نوشته‌اند "یکی از محققان معروف جهانی که عمری را در تحقیقات ایران شناسی گذرانید یوهان آلبرشت برنهارُدرن(بوریس آندری ویچ)دانشمند آلمانی الاصل روسی بود که بسیاری از متون خطی فارسی را تصحیح وگاه ترجمه کرد و با تفاسیر ارزشمند علمی انتشار داد و بسیاری از تواریخ محلی در باره تاریخ طبرستان، رویان، مازندران، وتاریخ گیلان را جهان علم خاورشناسی مدیون این دانشمند است‌. دُرن تحصیلات خودرا در شهر هاله و لاپزیک آلمان به پایان برده بود اما دوران تحقیقات خودرا در روسیه گذرانید. او در دانشگاه‌های خارکف(اوکراین) وسن‌پیطرز‌بورگ تدریس نمود‌ و بعدها نیز عضو موسسه علوم روسیه شد واز سال 1842تا هنگام فوت مدیر موزه آسیائی روسیه بوداو درسال 1860نیز در ایران زندگی کرد که نتیجه آن به صورت مقالاتی منتشر شد‌. دامنه مطالعات درن تا افغانستان و قفقاز نیز کشیده شد اما بیشتر در باره نواحی شمالی ایران تحقیق کرد و کتاب چهار جلدی او مربوط به "منابع اسلامی در باره تاریخ و سواحل جنوبی بحر خزر"معروف‌تر است (2) وی درسال 1829 در دانشگاه خارکف تدریس در کرسی زبان فارسی را تصدی می‌کرد‌. ایشان زمان تاسیس کرسی ایران‌شناسی در دانشگاه خارکف اوکراین متصدی تدریس دروس زبان‌های ایرانی در آن دانشگاه هم بود که پس از انتقال ایشان به دانشگاه سن‌پیطرز‌بورگ فعالیت ایران‌شناسی در اوکراین متوقف گردید‌(3) دکتر عنایت‌الله‌رضا در خصوص فعالیت شرق‌شناسی ُدرن می‌نویسد که‌ ُدرن در دوران فعالیت خود 140اثر به صورت کتاب و مقاله در باره ایران نوشت (4).
در دانشنامه ایرانیکا چاپ آمریکا(Iranica) در مقاله‌ کوتاهی در مورد شخصیت و آثار‌ دُرن چنین نوشته‌اند‌:که یوهان آلبرشت برنارد دُرن( به المانی Bernhard Dorn Johannes Albercht) و (به روسی Boris Andrevich Dorn)در ساکس کوبرک (Saxe coburg) آلمان درتاریخ 29 آوریل 1805 تولد یافت ودر 19 ماه می 1881در پیتزربورگ روسیه در گذشت .ایشان شرق‌شناسی متخصص در زبان‌های ایرانی، وافغانی بود‌. ابتدا در دانشگاه "هاله" آلمان زبان‌های عبری، عربی، سوریانی، پارسی، ترکی و حبشی خواند ودر سال 1825 ودر رشته الهیات و فلسفه در دانشگاه لاپزیک‌ فارغ‌التحصیل گردید ودر همان‌جا مدتی به عنوان مدرس زبان‌شناسی شرقی مشغول تدریس شد‌. بعد به در خواست دولت روسیه به دانشگاه خارکف اوکراین دعوت گردید و از سال 1829تا 1835در آن دانشگاه تدریس کرد‌ سال بعد به دانشگاه سن‌پیترز‌بورگ منتقل شد و از موسسه آسیائی وزارت امورخارجه روسیه در تاریخ وجغرافیای مسلمانان شرقی به تحصیل ادامه داد و از 1838تا 1843 مشغول فراگیری زبان سانسکریت گردید ودرسال‌های 1855تا1857 به فراگرفتن زبان پشتو پرداخت  ودر ضمن تدریس وتحصیل باین نظریه رسید که  کشف حقایق تاریخ شرق مسلمان باید از تاریخ وجغرافیا وزبان‌شناسی آنها  استفاده کرد ودر این راستا به گرد‌آوری نسخ خطی کتابها ی تاریخی وجغرافیائی وزبانشناسی و سکه‌ها و آثار هنری پرداخت و بسیاری از کتب خطی موجوددر روسیه را فهرست نویسی کرد (5). چندی بعد هم دُرن برای مطالعه در زبان وتمدن ایران به سواحل دریای‌ خزر اعزام شد و به مطالعات فراوانی در تاریخ وجغرافیای مناطق شمالی ایران و لهجه‌ها وزبان‌های محلی در مازندران وگیلان و طالشی پرداخت وکتابها ونسخ خطی را جمع‌آوری و بعضی از آنها را در پیترزبورگ چاپ کرد‌(6).
در دانشنامه ویکی‌پدیا هم مقاله کوتاهی در باره این خاورشناس آمده و گفته شده که او متخصص زبان‌های فارسی ودری رایج در افغانستان است و تحصیلات خودرا در دانشگاه‌های‌ هاله ولایپزیک آلمان در رشته زبان‌های شرقی تکمیل و دکترای الهیات گرفت و به دانشگاه خارکف در روسیه رفت و بعد دردانشگاه پیترزبورک و بخش آسیائی وزارت امورخارجه روسیه به فراگیری زبان‌های سانسکریت وپشتو پرداخت در 1839 عضو آکادمی علوم روسیه شد . در 1852 رئیس موزه آسیائی ودر سال 1855رئیس موزه مردم‌شناسی گردید‌. وی درسال 1927 کتابی نوشت که ثابت می‌کرد زبان فارسی با زبان آلمانی و یونانی ولاتین خویشاوندی دارد که این تئوری بعدها مورد تائید دانشمندان رشته مطالعات زبان‌های هند و اروپائی هم قرار گرفت‌.(7)
نگاهی به آثار بوریس آندره ویچ دُرن‌:
1- در باره خویشاوندی زبان فارسی با زبان‌های آلمانی، یونانی، لاتین و غیره چاپ هامبورگ آلمان 1827.
2- گزارشی در باره انتشار کتاب تاریخ مازندران و طبرستان اثر ظهیرالدین مرعشی چاپ 1845.
3- نگاهی به سکه‌های ساسانی چاپ 1848.
4- تاریخ طبرستان و سربداران، تالیف غیاث‌الدین ابن‌همام‌الدین خواندمیر(ترجمه ) ‌چاپ 1850.
5- ترجمه وتصحیح تاریخ طبرستان و رویان ومازندران‌ تالیف ظهیرالدین ‌مرعشی چاپ 1850‌ در سن پیترزبورگ
6- ترجمه وتصحیح و شرح "منابع اسلامی درباره تاریخچه سواحل جنوبی دریای خزر"چاپ 1858 7- تصحیح کتاب"تاریخ گیلان" از 923هجری قمری(1517) تا 1038(1628) تالیف عبدالفتاح فومنی چاپ 1858.
8- گزارشی در باره سفر مطالعاتی به قفقاز و ساحل جنوبی خزر .چاپ 1861.
9- گویش سمنانی چاپ1878  در سن پیترزبورگ.
10-تاریخ خانی تالیف علی‌ابن ‌شمس‌‌الدین ‌ابن‌حاجی ‌حسین‌لاهیجی چاپ سن‌پیترزبورگ 1857. 11- الشاعر‌المازندرانی امیر پسیوری (امیر پازواری‌) چاپ سن‌پیترز‌بورگ 1866. این کتاب حاوی‌شرح حال‌ معروف‌ترین شاعر مازندرانی است که اشعارش به زبان مازندرانی تاکنون مورد توجه اهالی مازندران است و کسانی آنرا با آهنگ موسیقی‌ می‌خوانند که مازندرانی‌ها آنها را "امیری خوان" می‌نامند‌. این کتاب با حمایت میرزا شفیع مازندرانی ‌چاپ شده است.
12- سه گلگشت در گلستان سعدی (ترجمه ) چاپ هامبورگ 1827.
13-گفتارهائی در شناخت زبان‌های ایرانی (با همکاری )1866.
14- نگاهی به جغرافیای ایران چاپ 1870.
15- اطلس ملاحظات علمی سفر به قفقاز و سواحل جنوبی دریای خزر درسالهای 1860-1861. 16- ملاحظاتی چند درباره سکه‌شناسی ساسانی‌ چاپ1881‌.
‌17- واقعه طبرسی‌ (درباره جنگ بابیان با دولت قاجاری در مازندران‌) مجله فصل‌نامه باختر شماره 7-8 بهار وتابستان 1383ص 41تا66 ترجمه فارسی و بسیاری از کتب ومقالات‌ به زبان‌های روسی، آلمانی، فارسی، عربی، ترکی‌ که در باره زبان‌شناسی پشتو و زبان‌های محلی مازندران وقفقاز ‌نوشته است‌. در پایان این بخش از گفتارم‌ بد نیست بگویم که در عین حال که تلاش خاورشناسانی مانند دُرن و میرزا کاظم بگ‌ و...از نظر ما ایرانیان قابل ستایش است ولی باید توجه کرد که این خاورشناسان در مجموع تابع برنامه دولتی استعماری‌ روسیه در برابر حریف انگلیسی خود در منطقه آسیای میانه وهندوستان و ایران بوده‌اند و اگرچه خود خاورشناسان چنین نیتی نداشته‌اند ولی این دولت‌های ستمگر و غارت‌گر استعماری بودند که از مجموعه تلاش خاورشناسان البته با کمک بی‌دریغ پیش‌آهنگان استعمار یعنی میسیون‌های مذهبی مسیحی برای‌ تصرف خاک ملل شرقی‌ به منظور غارت وچپاول ثروت‌های طبیعی و تاریخی وهنری شرقیان سود می‌بردند.
منابع وماخذ‌:
1-‌ گروه موالفان و مترجمان‌:کتاب فرهنگ‌خاورشناسان جلد چهارم ص167-168 پژوهشگاه علوم انسانی و مطالعات فرهنگی، چاپ تهران 1388.
2-دکتر مریم میر‌احمدی‌: تاریخ تحولات ایران‌شناسی دوران اسلامی ص29 انتشارات طهوری تهران 1395.
3-محمد رستمی‌: ایران شناسان وادبیات فارسی ص362 از انتشارات پژوهشگاه علوم انسانی و مطالعات فرهنگی‌ تهران 139‌
4- دکتر عنایت‌الله رضا‌: مقاله "ایرانشناسی در روسیه و اتحاد شوروی"مندرج در ص220-221 کتاب مجموعه مقالات انجمن واره بررسی مسائل ایران شناسی از انتشارات دفتر مطالعات سیاسی و بین‌المللی تهران 1369.
5- در آن زمان رقابت سختی میان سیاست شرقی دولت روسیه تزاری و دولت استعمارگر انگلیس در منطقه آسیای میانه و هندوستان وایران وجود داشت و روس‌ها قصد نزدیک شدن به هندوستان و بیرون کردن انگلیس‌ها را داشتند ودر این اختلاف و رقابت با استفاده از غفلت زمامداران نادان و خودکامه قاجار انواع جنگ‌های داخلی‌را باعث می‌شدند ‌وتجزیه پاره‌هائی از کشور ایران والحاق آن به روسیه وانگلیس و حتی استفاده ناجوانمردانه از اختلافات دینی و قومی و ایجاد نحله‌های تازه مذهبی را به ایران تحمیل کردند واین اختلافات و تشدید آنها میسر نمی‌شد مگر با کمک مبشرین مذهبی مسیحی و به کار بستن مطالعات وتحقیقات‌ هدف مند علمی خاورشناسان روسیه یا انگلیسی و می‌بینیم که نیمه اول قرن نوزدهم دوران شکوفائی عجیب مطالعات شرق‌شناسی‌ در روسیه و انگلیس است‌. بخصوص تاکید وتقویت اندیشه جدائی افغانستان و ایران دوملت برادر و همزبان وهم دین و تقسیم خاک ایران بین روسیه وانگلیس در اولویت سیاست شرقی این دو ابرقدرت روس وانگلیس است
6- دانشنامه ایرانیکا (Iranica) مقاله بوریس آندره ویچ دُرن.
7- ویکی‌پدیا دانشنامه آزاد‌: مقاله‌ دُرن (Johannes Albercht Bernhard Dorn) یا (Boris Andrevich Dorn).