در چند هفته پیش درباره خاورشناسان روس گفتگو کردم و پس از ذکر احوال چند تن از آنان دراین بخش به سرگذشت و جستجوها ونوشته‌های خاورشناس دیگر از آن کشور بنام ویکتور روزن می‌پردازم.
بارون ویکتور رومانویچ روزن (Rosen Baron Victor Romanovich ) متولد 1849 در جمهوری استونی. وی در زادگاهش زبان آلمانی را فرا گرفت و سپس از دانشگاه پیتزربورگ در رشته زبان‌های سامی فارغ‌التحصیل شد .از سال 1870در دانشگاه لایپزیک آلمان زیر نظر "هاینریش لبرشت فلایشر /Fleisher" به مطالعه وتحقیق پرداخت ودر 1872به اخذ درجه دکتری نائل آمد. سپس به پیترزبورگ باز‌گشت وبه تدریس زبان عربی در دانشگاه آنجا اشتغال ورزید ودر سال 1879 به عضویت آکادمی سلطنتی علوم سن پیترزبورگ برگزیده شد. وی درسال 1885 استاد ورئیس بخش شرق‌شناسی انجمن سلطنتی باستان شناسی روس گردید و درسال 1886نخستین نشریه مطالعات شرقی انجمن شرق شناسی را به زبان روسی منتشر ساخت. از 1893تا 1902 استاد دانشکده زبان‌های شرقی دانشگاه سن پیترزبورگ بود و سرانجام در 23ژانویه 1908 در پیترزبورگ در گذشت (1).
دکتر مریم میر‌احمدی درباره روزن نوشته‌اند که تا دهه آخر قرن نوزدهم میلادی تعداد نسخه‌های خطی فارسی، ترکی وعربی جمع‌آوری شده در روسیه بسیار افزایش یافته بود و به همین سبب تنظیم ومعرفی آنها مورد بررسی قرار گرفت. مسئولیت معرفی و فهرست‌بندی نسخه‌های خطی فارسی وعربی بر عهده محقق معروف"بارون روزن" قرارگرفت که بعدها هریک از نسخه‌ها را مورد تحقیق قرارداد وبا شرح مختصری آن نسخه‌ها را معرفی کرد و زمینه محتوای هر نسخه را توضیح داد. این مجموعه یکی از غنی‌ترین مجموعه نسخه‌های خطی فارسی محسوب می‌شود.(2).
یکی دیگر از اقدامات خاورشناس روزن این بوده که اهتمام خاصی در جمع‌آوری نسخ خطی آثار مربوط به کیش بابی و بهائی داشته واین کتابها که از نظر تاریخی ارزش بسیاری دارند فعلا در آکادمی علوم دانشگاه سن‌پیترزبورگ روسیه نگهداری می‌شوند از جمله گزارش‌های دیپلومات‌های روسیه در ایران درباره بابیه وبهائیه درایران و زمان اقامت سران بابی در شهر ادرنه (Adrianople) پیش از تبعید میرزا حسینعلی نوری مشهور به بهاءالله بنیاد‌گذار کیش بهائی به عکا در فلسطین و میرزا یحیی نوری معروف به صبح ازل رهبر بابیان در آن زمان به شهر فاماگوستا در قبرس بوده است که اختلاف این دوبرادر ناتنی(از سوی مادر)در همین ادرنه که درآن زمان از مستملکات دولت عثمانی بوده است برسر پیشوائی بابیان بروز کرده وعلنی شده بود و همچنین مکاتبات روزن باتومانسکی(A G Tumanski) و ادوارد براون خاورشناس انگلیسی(E G Browne) در این مجموعه قرار دارد و فهرست این مجموعه کتابها را آقای یولی‌یونسیان(Youli Ioannesyan) و ادوارد گرانویل براون در جزوه " ملاحظاتی در باره متون بابیه متعلق به بارون ویکتور روزن)Some Remarks on the BABI TEXTs ) آورده‌اند.(3). یادآوری می‌شود که هم تومانسکی و هم روزن روسی با ادوارد براون انگلیسی دراین زمینه رقابتی در نزدیک شدن به مخالفین دولتی ایران وحمایت سیاسی از آنها و تحریک کردن اختلاف بابیه با دولت وقت ایران داشتند بدین جهت در مورد کیش بابی وبهائی اقدامات بسیاری در زمینه مطالعه آکادمیک این دو نحله مذهبی انجام داده‌اند. موجان مومن یکی از بهائیان سرشناس در باره روزن نوشته است که اولین شخصیت مهمی از دانشمندان روسی که در باره دین بهائی بررسی عمیقی کرده بارون ویکتور روزن بوده .ایشان درزمانی که مشغول فهرست‌نگاری کتب خطی فارسی وعربی موسسه زبان‌های شرقی وزارت خارجه روسیه درسالهای1876تا 1886 بودند برای نخستین بار این آئین جدید را مورد توجه قرارداد.در این جا چهار نسخه خطی وجود داشت دونسخه مربوط به آئین بهائی ودونسخه مربوط به آئین بابی ودر این بررسی تنها میرزا کاظم‌بگ از روسیه وکنت گوبینو از فرانسه پیش از او به مسئله مشابهی با آن پرداخته بودند بدون اینکه کمترین آگاهی از دنباله سرگذشت وتاریخ این دونهضت داشته باشد. بهمین جهت در فهرست‌نگاری وتوضیح محتویات دوکتاب "ایقان"و"سورةالملوک" نوشته بهاءالله دچار مشکل شد تا اینکه ادوارد براون فهرست کتب ورسالات متعلق به خود را با شرح وتوضیحات انتشار داد ویکتور روزن توانست توضیحات کامل‌تری نسبت به این کتابها ودیگر نسخ خطی خودش در فهرست خود بیافزاید. شخص دومی که به موضوع این دومذهب پرداخت کاپیتان الکساندر تومانسکی بود(4) که شرح حالش بعدا دراین سلسله مقاله‌ها خواهد آمد .دیگر از محتویات این مجموعه نوشته‌های انتشار نیافته روزن که در موسسه زبان‌های شرقی وزارت خارجه روسیه وجود داشته گزارش‌های سرکنسول روسیه در تبریز " و. بزورازوف (V Bezorazov)" و دیگری گزارشات باکولین (Bakulin) کنسول روسیه درگرگان (استرآباد) وهمچنین گزارش قیام بابیه در بقعه شیخ طبرسی است که به همت "دُرن" خاورشناس روسی که شرح حالش گذشت فراهم شده بود می‌باشد (5) و شرح کلیه نسخه‌های مربوط به این دو آئین در همین مقاله خواهد آمد و مطلب گفتنی این است که میان تحقیقات خاورشناسان سه کشور اروپائی روسیه، انگستا‌ن و فرانسه برای جلب رضایت بابیان وبهائیان و شیخیه رقابت شدیدی وجود داشته است. فرانسوی‌ها در این مورد بخصوص خاورشناسان کنت گوبینو و نیکلارا دارند و انگلیسی‌ها مامورشان ادوارد براون و روسها خاور‌شناس‌شان میرزا کاظم‌بگ و روزن وتومانسکی بوده‌اند.این شرق‌شناسان در نوشته‌های خود قصد حمایت مزورانه از این نهضت‌های ایرانی داشته‌اند تابعدها این سه ابر قدرت رقیب بتوانند به بهانه حمایت از آنها در امور داخلی ایران به نفع خود د خالت نمایند وشاید خاورشناسانی که ذکرشان آمد خودشان به این نیات شوم واقف نبوده‌اند ولی دولت‌های متبوعشان مسلما چنین اهدافی را داشته‌اند نه برای دولت وملت ایران احساس همدردی می‌کرده‌اند ونه قصد حمایت واقعی از افراد این فرقه‌های مذهبی داشته‌اند بلکه هر دو دسته هم دولت ایران و هم مومنان این دوفرقه قربانیان این توطئه شوم استعماری بوده‌اند و لا غیر.
واما مدارک منتشر نشده روزن که بعد از مرگ او باقی مانده ودر شعبه مطالعات شرقی انیستیتوی مطالعات خاوری آکادمی علوم روسیه موجود بوده بطور خلاصه این‌هاست که از گزارش اشخاص مذکور در زیر فراهم شده بودند 1- نامه پروفسور اولدنبورگ (Oldenbourg)به روزن درخصوص بابیه 2- گزارش ولادی میر ا‌یوانویچ ایگناتیف. یکی از شاگردان روزن در دانشگاه و دیپلومات روسی که در تهران و عشق آباد وبخارا کار کرده بود .3- گزارش یو‌باتی یوشکوف(Yu Batyushkov)متخصص زبان فارسی وعربی و دیپلومات روسی که از سال 1893تا 1899 در تهران مشغول انجام وظیفه بوده است 4- سباستیان ووآرو یک بهائی تبعه فرانسه که مجموعا یازده مدرک ونسخ خطی است باین شرح 1- مکاتبات تومانسکی به روزن مورخ 1892تا1899 . 2-مکاتبات ادوارد براون با روزن حاوی 73 نامه از تاریخ 1889تا1902. 3- نامه‌های ایگناتیف به روزن شامل سه نامه .4-گزارش‌های باتیوشکوف به روزن سه گزارش .5-نامه سبستیان ووآرو فرانسوی درباره جامعه بهائیان فرانسه در آن دوران .6- مکاتبه ابراهیم جورج خیرالله که با معرفی ادوارد براون با روزن آشنا شده بود.7- گزارش‌های رسمی دیپلومات‌های روسی در ایران از 1855تا 1879. 8- گزارش سرکنسول روسیه در آدرنه درباره اقامت بابیان در آدرنه و وقایعی که خودش شاهد بوده است .9- نسخ خطی کتب ورسالات پنج جلد. الف لوح سامسون از بهاءلله .ب - فصلی از کتاب "قیوم الاسماء" نوشته سید علی محمد باب .ج- ادعیه. د- لوح جواد سه صفحه به زبان فارسی. ه- تاریخ حاجی محمدرضا اصفهانی که در عشق‌آباد بدست مخالفین کشته شده بود .10-دونامه بزبان فارسی رایج در میان یهودیان در باره وضعیت کلیمیان بابی شده .11-نامه میرزا ابوالفضل گلپایگانی به روزن درباره "عبدالبها"پسر بزرگ بهاالله .این مدارک هم بوسیله "یولی یونسیان" وهم به وسیله ادوارد براون با شرح وتوصیف منتشر شده‌اند.(6) هوشنگ اتحاد در شرح حال بارتولد خاورشناس معروف روسی درباره روزن عبارتی دارد که باهم می‌خوانیم. ایشان نوشته‌اند که راهنمای واقعی بار تولد، ویکتور رمانوویچ روزن دانشمند عرب‌شناس بود. با اینکه اسلاف روزن فرانسوی بودند او میهن‌پرست روسی پرشوری بود که به آینده درخشان خاور‌شناسی روسی ایمان داشت وبا عشق وحرارتی سرشار به تعلیم خاورشناسان جوان می‌پرداخت. او مردی بود هنر‌مند، مستعد وجدی که خاورشناسان جوان ومبتدی را به سوی خود جذب می‌کرد (7).
نگاهی به آثار مهم بارون ویکتور روزن:1- گزیده دیوان بزرگترین شاعر وعارف ایرانی مولانا جلال‌الدین رومی (ترجمه وشرح)چاپ 1838. 2-تاریخ طبری (ویرایش باهمکاری)چاپ 1879-1901. 3- فهرست‌های البائی فارسی، عربی و ترکی کتابخانه سلطنتی دانشگاه پتروگراد (با همکاری) چاپ دانشگاه پتروگراد 1886. 4- نسخ خطی فارسی انستیتوی زبان‌های شرقی چاپ آکادمی سلطنتی علوم سن پیترزبورگ .5- اطلسی درباره ملاحظات سفری علمی به قفقاز و سرزمین‌های سواحل جنوبی دریای خزر درسالهای 1860-1861.(مقدمه)چاپ 1895 پیترزبورگ.6- پیرامون ترجمه‌های عبری "خدای نامه" چاپ 1921 پیترزبورگ.7-رحله‌ابن‌فضلان (مقدمه)1903 .8- فهرس‌المخطوطات العربیه والفارسیه فی بطرسبرج و بولونیا پیترزبورگ چهار جلد 1877-1891.
منابع وماخذ:
1-گروه موالفان ومترجمان: فرهنگ خاورشناسان جلد چهارم ص392/393 تهران 1388 از انتشارات پژوهشگاه علوم انسانی و مطالعات فرهنگی.
2- خانم دکتر مریم میر احمدی: تاریخ تحولات ایران‌شناسی دوران باستان ص40 تهران 1390 از انتشارات کتابخانه طهوری.
3- یولی یونوسیان (Youli Ioanesyan) مقاله (Baron Rosen’s Archive Collection of Babi and Bahai materials ) از اینتر‌نت.
4- Moojan Momen:دیانت بابی وبهائی1844-1944(The Babi and Bahai Religions)ص41 و41 چاپ 1981 G. R لندن.
5- همان ماخذ ص41وحاشیه.
6- ادوارد گراویل براون: اشاراتی چند درباره متون بابی با بررسی وتحقیق بارون ویکتور روزن (Some Remars on the Babi Texts edited by Baron Victor Rosen ) از سایتH- net .
7-هوشنگ اتحاد:پژوهشند‌گان معاصر ایران جلد 4 ص 196-195 چاپ 1381تهران انتشارات فرهنگ معاصر
بارون ویکتور رومانویچ روزن (Rosen Baron Victor Romanovich ) متولد 1849 در جمهوری استونی. وی در زادگاهش زبان آلمانی را فرا گرفت و سپس از دانشگاه پیتزربورگ در رشته زبان‌های سامی فارغ‌التحصیل شد .از سال 1870در دانشگاه لایپزیک آلمان زیر نظر "هاینریش لبرشت فلایشر /Fleisher" به مطالعه وتحقیق پرداخت ودر 1872به اخذ درجه دکتری نائل آمد. سپس به پیترزبورگ باز‌گشت وبه تدریس زبان عربی در دانشگاه آنجا اشتغال ورزید ودر سال 1879 به عضویت آکادمی سلطنتی علوم سن پیترزبورگ برگزیده شد. وی درسال 1885 استاد ورئیس بخش شرق‌شناسی انجمن سلطنتی باستان شناسی روس گردید و درسال 1886نخستین نشریه مطالعات شرقی انجمن شرق شناسی را به زبان روسی منتشر ساخت. از 1893تا 1902 استاد دانشکده زبان‌های شرقی دانشگاه سن پیترزبورگ بود و سرانجام در 23ژانویه 1908 در پیترزبورگ در گذشت (1).
دکتر مریم میر‌احمدی درباره روزن نوشته‌اند که تا دهه آخر قرن نوزدهم میلادی تعداد نسخه‌های خطی فارسی، ترکی وعربی جمع‌آوری شده در روسیه بسیار افزایش یافته بود و به همین سبب تنظیم ومعرفی آنها مورد بررسی قرار گرفت. مسئولیت معرفی و فهرست‌بندی نسخه‌های خطی فارسی وعربی بر عهده محقق معروف"بارون روزن" قرارگرفت که بعدها هریک از نسخه‌ها را مورد تحقیق قرارداد وبا شرح مختصری آن نسخه‌ها را معرفی کرد و زمینه محتوای هر نسخه را توضیح داد. این مجموعه یکی از غنی‌ترین مجموعه نسخه‌های خطی فارسی محسوب می‌شود.(2).
یکی دیگر از اقدامات خاورشناس روزن این بوده که اهتمام خاصی در جمع‌آوری نسخ خطی آثار مربوط به کیش بابی و بهائی داشته واین کتابها که از نظر تاریخی ارزش بسیاری دارند فعلا در آکادمی علوم دانشگاه سن‌پیترزبورگ روسیه نگهداری می‌شوند از جمله گزارش‌های دیپلومات‌های روسیه در ایران درباره بابیه وبهائیه درایران و زمان اقامت سران بابی در شهر ادرنه (Adrianople) پیش از تبعید میرزا حسینعلی نوری مشهور به بهاءالله بنیاد‌گذار کیش بهائی به عکا در فلسطین و میرزا یحیی نوری معروف به صبح ازل رهبر بابیان در آن زمان به شهر فاماگوستا در قبرس بوده است که اختلاف این دوبرادر ناتنی(از سوی مادر)در همین ادرنه که درآن زمان از مستملکات دولت عثمانی بوده است برسر پیشوائی بابیان بروز کرده وعلنی شده بود و همچنین مکاتبات روزن باتومانسکی(A G Tumanski) و ادوارد براون خاورشناس انگلیسی(E G Browne) در این مجموعه قرار دارد و فهرست این مجموعه کتابها را آقای یولی‌یونسیان(Youli Ioannesyan) و ادوارد گرانویل براون در جزوه " ملاحظاتی در باره متون بابیه متعلق به بارون ویکتور روزن)Some Remarks on the BABI TEXTs ) آورده‌اند.(3). یادآوری می‌شود که هم تومانسکی و هم روزن روسی با ادوارد براون انگلیسی دراین زمینه رقابتی در نزدیک شدن به مخالفین دولتی ایران وحمایت سیاسی از آنها و تحریک کردن اختلاف بابیه با دولت وقت ایران داشتند بدین جهت در مورد کیش بابی وبهائی اقدامات بسیاری در زمینه مطالعه آکادمیک این دو نحله مذهبی انجام داده‌اند. موجان مومن یکی از بهائیان سرشناس در باره روزن نوشته است که اولین شخصیت مهمی از دانشمندان روسی که در باره دین بهائی بررسی عمیقی کرده بارون ویکتور روزن بوده .ایشان درزمانی که مشغول فهرست‌نگاری کتب خطی فارسی وعربی موسسه زبان‌های شرقی وزارت خارجه روسیه درسالهای1876تا 1886 بودند برای نخستین بار این آئین جدید را مورد توجه قرارداد.در این جا چهار نسخه خطی وجود داشت دونسخه مربوط به آئین بهائی ودونسخه مربوط به آئین بابی ودر این بررسی تنها میرزا کاظم‌بگ از روسیه وکنت گوبینو از فرانسه پیش از او به مسئله مشابهی با آن پرداخته بودند بدون اینکه کمترین آگاهی از دنباله سرگذشت وتاریخ این دونهضت داشته باشد. بهمین جهت در فهرست‌نگاری وتوضیح محتویات دوکتاب "ایقان"و"سورةالملوک" نوشته بهاءالله دچار مشکل شد تا اینکه ادوارد براون فهرست کتب ورسالات متعلق به خود را با شرح وتوضیحات انتشار داد ویکتور روزن توانست توضیحات کامل‌تری نسبت به این کتابها ودیگر نسخ خطی خودش در فهرست خود بیافزاید. شخص دومی که به موضوع این دومذهب پرداخت کاپیتان الکساندر تومانسکی بود(4) که شرح حالش بعدا دراین سلسله مقاله‌ها خواهد آمد .دیگر از محتویات این مجموعه نوشته‌های انتشار نیافته روزن که در موسسه زبان‌های شرقی وزارت خارجه روسیه وجود داشته گزارش‌های سرکنسول روسیه در تبریز " و. بزورازوف (V Bezorazov)" و دیگری گزارشات باکولین (Bakulin) کنسول روسیه درگرگان (استرآباد) وهمچنین گزارش قیام بابیه در بقعه شیخ طبرسی است که به همت "دُرن" خاورشناس روسی که شرح حالش گذشت فراهم شده بود می‌باشد (5) و شرح کلیه نسخه‌های مربوط به این دو آئین در همین مقاله خواهد آمد و مطلب گفتنی این است که میان تحقیقات خاورشناسان سه کشور اروپائی روسیه، انگستا‌ن و فرانسه برای جلب رضایت بابیان وبهائیان و شیخیه رقابت شدیدی وجود داشته است. فرانسوی‌ها در این مورد بخصوص خاورشناسان کنت گوبینو و نیکلارا دارند و انگلیسی‌ها مامورشان ادوارد براون و روسها خاور‌شناس‌شان میرزا کاظم‌بگ و روزن وتومانسکی بوده‌اند.این شرق‌شناسان در نوشته‌های خود قصد حمایت مزورانه از این نهضت‌های ایرانی داشته‌اند تابعدها این سه ابر قدرت رقیب بتوانند به بهانه حمایت از آنها در امور داخلی ایران به نفع خود د خالت نمایند وشاید خاورشناسانی که ذکرشان آمد خودشان به این نیات شوم واقف نبوده‌اند ولی دولت‌های متبوعشان مسلما چنین اهدافی را داشته‌اند نه برای دولت وملت ایران احساس همدردی می‌کرده‌اند ونه قصد حمایت واقعی از افراد این فرقه‌های مذهبی داشته‌اند بلکه هر دو دسته هم دولت ایران و هم مومنان این دوفرقه قربانیان این توطئه شوم استعماری بوده‌اند و لا غیر.
واما مدارک منتشر نشده روزن که بعد از مرگ او باقی مانده ودر شعبه مطالعات شرقی انیستیتوی مطالعات خاوری آکادمی علوم روسیه موجود بوده بطور خلاصه این‌هاست که از گزارش اشخاص مذکور در زیر فراهم شده بودند 1- نامه پروفسور اولدنبورگ (Oldenbourg)به روزن درخصوص بابیه 2- گزارش ولادی میر ا‌یوانویچ ایگناتیف. یکی از شاگردان روزن در دانشگاه و دیپلومات روسی که در تهران و عشق آباد وبخارا کار کرده بود .3- گزارش یو‌باتی یوشکوف(Yu Batyushkov)متخصص زبان فارسی وعربی و دیپلومات روسی که از سال 1893تا 1899 در تهران مشغول انجام وظیفه بوده است 4- سباستیان ووآرو یک بهائی تبعه فرانسه که مجموعا یازده مدرک ونسخ خطی است باین شرح 1- مکاتبات تومانسکی به روزن مورخ 1892تا1899 . 2-مکاتبات ادوارد براون با روزن حاوی 73 نامه از تاریخ 1889تا1902. 3- نامه‌های ایگناتیف به روزن شامل سه نامه .4-گزارش‌های باتیوشکوف به روزن سه گزارش .5-نامه سبستیان ووآرو فرانسوی درباره جامعه بهائیان فرانسه در آن دوران .6- مکاتبه ابراهیم جورج خیرالله که با معرفی ادوارد براون با روزن آشنا شده بود.7- گزارش‌های رسمی دیپلومات‌های روسی در ایران از 1855تا 1879. 8- گزارش سرکنسول روسیه در آدرنه درباره اقامت بابیان در آدرنه و وقایعی که خودش شاهد بوده است .9- نسخ خطی کتب ورسالات پنج جلد. الف لوح سامسون از بهاءلله .ب - فصلی از کتاب "قیوم الاسماء" نوشته سید علی محمد باب .ج- ادعیه. د- لوح جواد سه صفحه به زبان فارسی. ه- تاریخ حاجی محمدرضا اصفهانی که در عشق‌آباد بدست مخالفین کشته شده بود .10-دونامه بزبان فارسی رایج در میان یهودیان در باره وضعیت کلیمیان بابی شده .11-نامه میرزا ابوالفضل گلپایگانی به روزن درباره "عبدالبها"پسر بزرگ بهاالله .این مدارک هم بوسیله "یولی یونسیان" وهم به وسیله ادوارد براون با شرح وتوصیف منتشر شده‌اند.(6) هوشنگ اتحاد در شرح حال بارتولد خاورشناس معروف روسی درباره روزن عبارتی دارد که باهم می‌خوانیم. ایشان نوشته‌اند که راهنمای واقعی بار تولد، ویکتور رمانوویچ روزن دانشمند عرب‌شناس بود. با اینکه اسلاف روزن فرانسوی بودند او میهن‌پرست روسی پرشوری بود که به آینده درخشان خاور‌شناسی روسی ایمان داشت وبا عشق وحرارتی سرشار به تعلیم خاورشناسان جوان می‌پرداخت. او مردی بود هنر‌مند، مستعد وجدی که خاورشناسان جوان ومبتدی را به سوی خود جذب می‌کرد (7).
نگاهی به آثار مهم بارون ویکتور روزن:1- گزیده دیوان بزرگترین شاعر وعارف ایرانی مولانا جلال‌الدین رومی (ترجمه وشرح)چاپ 1838. 2-تاریخ طبری (ویرایش باهمکاری)چاپ 1879-1901. 3- فهرست‌های البائی فارسی، عربی و ترکی کتابخانه سلطنتی دانشگاه پتروگراد (با همکاری) چاپ دانشگاه پتروگراد 1886. 4- نسخ خطی فارسی انستیتوی زبان‌های شرقی چاپ آکادمی سلطنتی علوم سن پیترزبورگ .5- اطلسی درباره ملاحظات سفری علمی به قفقاز و سرزمین‌های سواحل جنوبی دریای خزر درسالهای 1860-1861.(مقدمه)چاپ 1895 پیترزبورگ.6- پیرامون ترجمه‌های عبری "خدای نامه" چاپ 1921 پیترزبورگ.7-رحله‌ابن‌فضلان (مقدمه)1903 .8- فهرس‌المخطوطات العربیه والفارسیه فی بطرسبرج و بولونیا پیترزبورگ چهار جلد 1877-1891.
منابع وماخذ:
1-گروه موالفان ومترجمان: فرهنگ خاورشناسان جلد چهارم ص392/393 تهران 1388 از انتشارات پژوهشگاه علوم انسانی و مطالعات فرهنگی.
2- خانم دکتر مریم میر احمدی: تاریخ تحولات ایران‌شناسی دوران باستان ص40 تهران 1390 از انتشارات کتابخانه طهوری.
3- یولی یونوسیان (Youli Ioanesyan) مقاله (Baron Rosen’s Archive Collection of Babi and Bahai materials ) از اینتر‌نت.
4- Moojan Momen:دیانت بابی وبهائی1844-1944(The Babi and Bahai Religions)ص41 و41 چاپ 1981 G. R لندن.
5- همان ماخذ ص41وحاشیه.
6- ادوارد گراویل براون: اشاراتی چند درباره متون بابی با بررسی وتحقیق بارون ویکتور روزن (Some Remars on the Babi Texts edited by Baron Victor Rosen ) از سایتH- net .
7-هوشنگ اتحاد:پژوهشند‌گان معاصر ایران جلد 4 ص 196-195 چاپ 1381تهران انتشارات فرهنگ معاصر
 |
