احمدرضا قدسی سنجانی* 

 بررسی شخصیت استاد محمد‌رضا شجریان از منظر روانشناسی مثبت
ابتدا در تعریف روانشناسی مثبت باید گفت شاخه‌ای از علم روانشناسی است که نه تنها به پیشینه تجربی توجه ویژه‌ای دارد بلکه به جهت تمرکز بر توانمندی‌ها و کارکردهای بهینه افراد، گروه‌ها و سازمان‌ها شهرت علم شکوفایی به خود گرفته است.

نگاهی اجمالی به روان‌شناسی مثبت‌نگر قطعا شما را مجذوب مفاهیم بسیار زیادی خواهد کرد که تا قبل از آن در قالب واژه‌های کلیشه‌ای رواج داشته‌اند اما امروزه در دنیای علم سربرآوردند. از جمله آنها مفهوم شکوفایی می باشد. کتابی که با عنوان  Flourish در سال 2011 توسط مارتین سلیگمن رئیس  سابق انجمن روانشناسی آمریکایی نوشته شد اشاره به این دارد که انسان می‌تواند در پنج ایستگاه سوخت لازمی را داشته باشد که یک فرد در مسیر شکوفایی از آن برخوردار است.
هیجان مثبت، تجربه عمیق در لحظه، معنا، روابط مثبت و دستاوردها همان پنج ایستگاه یا پایه‌های نظریه شکوفایی است. همچنان از سوی دیگر سلیگمن و پیترسون که از سردمداران جنبش روانشناسی مثبت می‌باشند انسان رشد‌یافته را این گونه تعریف می‌کنند که فرد با به کارگیری توانمندی‌های منشی ‌(‌نظام طبقه‌بندی در روانشناسی مثبت) بتواند زندگی را برای خود و دیگران به گونه‌ای بهتر ایجاد کند. فردی که از این توانمندی‌ها برخوردار است در ابعاد تفکر، هیجانات و رفتار همواره گویای به زیستی روانی می‌باشد. برخی از 24 توانمندی منشی شامل: شجاعت، سرزندگی، صداقت، پشتکار، خرد، خلاقیت، کنجکاوی، عشق به یادگیری، هوش اجتماعی، اعتدال، عشق ورزیدن، فروتنی و شوخ‌طبعی می‌باشد. در این مقاله سعی بر این است تا بصورت خلاصه و گزیده ارتباط استاد محمد‌رضا شجریان و برخی مفاهیم روانشناسی مثبت علی‌الخصوص نظریه شکوفایی را بررسی کنیم.
 
هیجانات مثبت
استاد شجریان نه تنها در دنیای خویش زندگی کرد بلکه در قلب و جان میلیون‌ها انسان زیست. صدای ایشان طنین‌انداز موجی از لطافت و آرامش به جان و روان آدمی بود که نتیجه‌ای جز تجربه هیجان مثبت نبود. بررسی فعالیت‌های ایشان چه در عرصه موسیقی و هنر و چه در عرصه سرگرمی‌های زندگی‌شان نشان‌دهنده شور و شوق سربرآورده از هیجانات مثبتی است که در او اتفاق می‌افتاد. در واقع می‌توان گفت ایشان نه تنها از نظر شخصیتی خود سکان بلند بالایی از این هیجانات داشت بلکه در
کارهای خود این هدیه را به دیگران نیز عرضه داشت.
 
تجربه عمیق در لحظه
احتمالا همین عنوان کافیست تا بتوانیم فکر کنیم بین شنیدن آواز ایشان و تجربه عمیق حضور در لحظه چه ارتباطی وجود دارد. آنچه که در شنیدن آهنگ صدای شجریان اتفاق می‌افتد این است که در آن لحظه برای شما می‌ایستد که به اصلاح در حالت غرقگی فرو می‌روید و متوجه اتفاقات اطراف یا گذر زمان نمی‌شوید. این یک ویژگی ممتاز است تا بتوان از تجربیات هر چند ساده اما ارزشمند در زندگی قدردان بود. نگاه اجمالی به رفتار و منش ایشان نشان می‌دهد نه تنها شنونده‌ی آثار او بلکه خود ایشان چه در موقع آواز خواندن و چه در زمان رفتارهای معمول دیگر نیز از همچین ویژگی با ارزشی برخوردار بود. تجربه‌ی غرقگی در هنگام گوش دادن به صدای ایشان آدمی را از هیاهو به دور و در فکر فرو می‌برد که این تفکر بس گرانبهاست. چراکه در آن لحظه عشق و آرامش، معنا و بیداری، اندیشه و خرد، مهر و نوع دوستی جاری می‌شود. به همین علت است که خود او بارها اشاره می‌کند که وقتی آواز می‌خوانم از خود بی‌خود می‌شوم، این همان تجربه غرقگی است.
 
معنا
فردی که خلق معنا را با خلق شکوفایی گره زد می‌تواند نماد معناجویی و معنا آفرینی باشد. معنا در زندگی یکی از عناصر بسیار ارزشمند است که شور و امید ایجاد می‌کند. افرادی که در این حوزه توانمند می‌باشند همواره مسیر پویایی را طی می‌کنند و خود را موجودی بیهوده تصور نمی‌کنند، هدف‌گرا هستند، احساس پوچی و بی‌ارزشی ندارند و همواره زندگی پر شور و شوقی را تجربه می‌کنند. استاد شجریان با آثار موسیقی که از خود به جای گذاشت نشان داد قدم‌های او بیانگر انسانی معنوی می‌باشد که از هر تلاشی برای زنده نگه داشتن نور امید دریغ نمی‌کند. باور روانشناسان مثبت‌نگر بر این است که اسطوره‌های فرهنگی-هنری و فعالان عرصه‌های مختلف اجتماعی که همواره در جهت خیر و خوبی قدم بر‌می‌دارند نماد اثرگذاری و رشد مفاهیم مثبت می‌باشند که در آشفته بازار جوامع بشری همواره چراغ امید و به زیستی در دست دارند.
 
روابط مثبت
برای بررسی روابط استاد شجریان همین بس که به واکنش اطرافیان او چه در زمان حیات و چه بعد از فوت ایشان نگاه کرد. آن اطرافیان ممکن است ملاقات کوتاهی با ایشان داشته باشند یا افراد و اساتیدی باشند که سال‌ها در کنار او فعالیت‌های مختلف داشته‌اند. هرچند او هم مثل هر آدمی در روابط شخصی خود بالا و پایینی نیز داشته است ولی آنچه زبانزد است کارنامه‌ی درخشانی می‌باشد که او در روابط خود برجای گذاشته است. موج قدرشناسی از ایشان که حتی بعد از زمان اعلام بیماری نگرانی‌ها برای او بیشتر شد شاهد دیگر بر قامت استوار و خوش روی ایشان بود.
 
دستاوردها
همه ما انسان ها در طول زندگی خود در تلاش هستیم تا در جنبه‌های مختلف زندگی موفق باشیم. میل به موفقیت و حرکت رو به جلو یک میل ذاتی در درون افراد است اما بعضی افراد توانمندی‌های درونی خود را کشف کرده و آنها را پرورش می‌دهند. در واقع شناخت و پرورش توانایی‌ها می‌تواند فرد را به درجه‌ای از نبوغ برساند. استاد شجریان توانست در زندگی خود این امر را اجرا کند و با تقویت استعداد خود در زمینه‌ای خاص راه رشد آن را نیز طی کند. همین امر باعث شد او را بعنوان جریان‌سازترین و محبوب‌ترین هنرمند ایرانی قرن معاصر لقب دهند. تلاش او در جهت موسیقی و فرهنگ همواره هدفمند
و پویا بود، چراکه در مسیر فعالیت‌های خود نه تنها هیچ گاه در دام غرور جایگاه "استادی" نیفتاد بلکه همیشه خود را تشنه‌ی یادگیری دانست. از موسیقی و هنر گرفته تا آشپزی و باغبانی و ورزش و عکاسی. بینش والای ایشان نشان دیگر از توانمندی‌های او دارد. آنچه در زندگی بشر امروزی بس مهم است "بینش" آن هم به معنای سطح عمیق‌تری از آگاهی می‌باشد که به فرد کمک می‌کند بتواند در موقعیت‌های مختلف حتی در صورت سودمندی قضایا را واقعی پردازش کند و تصمیم درست را بگیرد. نمونه‌ی رفتار ایشان را می‌توان در حرکت‌های سیاسی-اجتماعی ایشان ملاحظه کرد که همواره در رکاب و همراه با مردم تصمیم آگاهانه و مسیر اخلاق مدار را برگزیده است. شاید این عوامل بود که باعث شد نه تنها در زمان حیات بارها آثار او تیتر اصلی مجلات برتر کشورهای مختلف شود بلکه بعد از فوت ایشان نیز رسانه‌های بزرگ دنیا همگی یک صدا او را مصلح اجتماعی بخوانند.
غم مردم نه فقط بعد از فوت ایشان بلکه هم در زمان جلوگیری از فعالیت‌های او و هم در زمان اعلام بیماری او آغاز شده بود. از طرف دیگر حسرت نبود ایشان نه تنها برای من و شما بعنوان یک ایرانی بلکه برای بزرگان موسیقی چه در سطح ملی و چه در سطح بین المللی مشهود است. تا آنجا که نوازنده سرشناس آمریکایی، دیوید هرینگتون، نیز از اینکه فرصت همکاری با ایشان را از دست داده است ابراز تاسف و حسرت کرد.
اگر بخواهیم یک به یک مفاهیم روانشناسی مثبت را در استاد شجریان بازگو کنیم به نوشتن یک کتاب خواهیم رسید ولی علاوه بر بررسی شخصیت ایشان از نگاه نظریه شکوفایی خالی از لطف است اگر چند مورد دیگر از مفاهیم روانشناسی مثبت که در شخصیت ایشان به وضوح دیده می شود را اشاره نکنیم.
تواضع و فروتنی: هر کجا جمله‌اش را با "من" شروع کرد بلافاصله بیان کرد این همان "من ملی" است نه منیت و غرور شخصی.
خلاقیت: اهدای مدال خلاقیت وایپو به ایشان تنها نمونه از وجود خلاقانه ایشان نیست بلکه آثار او چه در آواز و چه در ساختِ ساز گواه همین امر است.
انسان‌دوستی: اوج ارزش‌های انسانی که در روانشناسی مثبت‌گرا و روانشناسی انسان‌گرا همچون خورشیدی تابنده می‌درخشد را می‌توان در جنبش بزرگ اجتماعی او در حادثه ناگوار بم ملاحظه کرد؛ آنجا که در غم بم فریاد زد: "این شبیخون بلا باز چه بود ای ساقی".
تاب‌آوری: مفهوم تاب‌آوری یعنی فرد بتواند در شرایط دشوار و سخت توانایی ترمیم خویشتن را داشته باشد و هرچند با وجود تنش و فشارهای زیاد در ابعاد مختلف، نه تسلیم شرایط شود و نه قربانی آن، بلکه بتواند با ساختاری رشد یافته‌تر از قبل بیرون آید. فراز و نشیب‌های زندگی هنری و اجتماعی او بیانگر ساختاری تاب‌آورانه است که همواره ماند و رشد کرد.
پذیرش: هرچند تاب‌آوری مستلزم پذیرش شرایط جدید است تا فرد بتواند راه حل محور حرکت کند ولی در علم روانشناسی "پذیرش" خود مفهومی گسترده است. پذیرش و تاب‌آوری بر خلاف دیدگاه عوام که تسلیم و تحمل برداشت می‌شود در واقع مفاهیمی سرتاسر توام با امید و حرکت است. در ویدیویی که ایشان بیماری خود را به دوست پانزده ساله تشبیه کردند نشان از تاب مقاوم و پذیرش بالای ایشان در شرایط سخت بود که هیچ‌گاه چه در سختی‌های فردی و چه در فشارهای بیرونی تسلیم نشدند و با پذیرش شرایط، تاب آورانه حرکت به جلو خود را ادامه دادند.
اکنون آنچه برای ما ارزنده می‌باشد نه تنها آثار موسیقی و فرهنگی ایشان بلکه یادگاران ایشان که هر کدام به نوبه ی خود از پختگی هنری، ادبی و فرهنگی خاصی برخوردارند. مژگان و همایون هر دو راه پدر را ادامه دادند و اکنون همایون شجریان در میان نسل جدید جایگاه ویژه‌ای پیدا کرده است که همانا نتیجه تمام عیار گنجینه استاد محمد‌رضا شجریان می‌باشد.
این مطلب و مطالب دیگری که در باب سخن نیکو و بازنشر نیک‌اندیشی و نیک‌رفتاری از یک فرد یا یک اجتماع است هیچ‌گاه به معنای ستایش آن در قامت یک بت و تفکر یک‌طرفه نیست بلکه سبب شناخت و ترویج الگوی مصلح و خردورزی می‌باشد که جوامع بشری همواره به آن نیازمند است. ضمن اینکه نوشتن این مطلب برای من همچون مسئولیتی بود تا اینکه من هم بعنوان یک ایرانی قدمی هر چند ناچیز ولی مرتبط با حرفه خود در بیان حالات ایشان بیان کنم.
استاد محمد رضا شجریان چون الگویی برای رشد، سرزندگی و شکوفایی در تاریخ ایران خواهد درخشید تا هر انسانی از او تاثیر پذیرد. او یک میراث گرانبها برای فارسی‌زبانان است و به یقین نام و آوازه ی ایشان ماندگار خواهد بود.
یادش مانا و راهش پر رهرو باد.
 
- *احمد رضا قدسی دانش آموخته پروفسور مارتین سلیگمن – پدر روانشناسی مثبت می باشد.