بررسی فازهای شش‌گانه در آموزش‌ ویژه (استثنایی)
هفته پیش ارزیابی تحصیلی در نظام آموزشی انتاریو را مرور کردیم. این بار می‌خواهیم بدانیم وقتی دانش‌آموزی پیشرفت تحصیلی نشان نمی‌دهد قدم های بعدی چیست.
پس از مدتی که از سال تحصیلی گذشت و آموزش و ارزیابی کلاس کمی جلو رفت، زمانی که معلم متوجه‌ شود دانش‌آموزی میزان یادگیری متفاوتی از بقیه همکلاسی‌هایش دارد، زنگ هشدار کوچکی‌ به صدا در می‌آید، البته فقط در گوش خود معلم.

این فاز اول‌ یا شناسایی‌ است. باید به بررسی علت‌های احتمالی پرداخته شود و در عادات یادگیری و حضور در کلاس دقت شود. گاهی در همان مرحله نیازهای ساده‌ای که برآورده نشده‌اند خودنمایی می‌کنند، مثلا کندنویسی یا ناتوانی در کمک گرفتن و سوال پرسیدن. معلم چندین حالت را بنا به تجربه و حوصله خود بررسی می‌کند.

فاز دوم آموزش با رویکرد تشخیصی است. معلم در شیوه کلاس‌داری خود و دستورالعمل‌های آموزشی، مشخصا برای این دانش‌آموز راه جداگانه‌ای را امتحان می‌کند، مثلا محل نشستن او را عوض می‌کند، یا موقع درس دادن بیشتر از قبل به دفتر و کتاب او نگاه می‌کند و راهنمایی بیشتری می‌کند و بررسی می‌کند آیا این تغییرات کمکی برای بهبود می‌کند یانه.

فاز سوم وقتی است که تغییرات اعمال شده قبلی، نتیجه‌ای نداشته‌اند و معلم ناگزیر به ارجاع وکمک خواستن از تیم مدرسه است که معمولا در این مرحله به والدین هم اطلاع داده می‌شود. او اطلاعات مربوط به کارکرد دانش‌آموز را با معلم‌های مربوطه به تیم درمیان می‌گذارد. نمونه‌هایی از نوشته‌ها در حل تمری‌ها و دفترها و یا هر نوع محصول آموزشی نظیر نقاشی یا کاردستی، که نشان‌دهنده مشکلات اوست را با همکارانش بررسی می‌کند. گاهی در این مرحله تجربیات اعضای تیم راهگشاست. پیشنهادات جدیدی در ارتباط با ابزارهای مورد استفاده در‌ آموزش (accommodation) و انتظارات آموزشی(modification) گفته و شنیده می‌شود.

فاز چهارم وقتی که پیشنهادات تیم موثر نبود و به واسطه تغییرات اعمال شده تفاوتی در یادگیری دیده نشد، باید انتظارات آموزشی را کم کرد. اینجاست که شیوه نگاه مدرن درآموزش و پرورش خودنمایی می‌کند: به یاد بیاوریم که در نسل‌های گذشته ممکن بود فشار بیشتری به کودک تحمیل شود به خیال اینکه قصد کمک کردن‌ در میان است و آینده وی در خطر است. اینک اما، به مدد علم روانشناسی و با متدهای سنجش متخصصان آموزش استثنایی، تمام اطلاعات گردآوری شده به کار می‌آیند که برای تحصیل این دانش‌آموز، یک بسته ویژه طراحی شود تا انتظارات آموزشی، در حد یادگیری دانش‌آموز باشد. به این بسته، که بر اساس همان سند آموزشی یا کوریکولوم انتاریوست اما سطح متفاوتی از یادگیری را دنبال می‌کند، طرح آموزش فردی (Individual Educational Plan: IEP) گفته می‌شود.

فاز پنجم‌، تطبیق سطح آموزش و ارزیابی برای این دانش‌آموز است، طوری‌که معلم و دانش‌آموز بدانند که انتظارات آموزشی چه است. دامنه این تغییرات ممکنست خیلی کم یا خیلی زیاد باشد. مثلا به دانش‌آموزی که خیلی آهسته می‌نویسد، بگوید از همه تمرین‌های این صفحه  فقط سه تایش را حل کند؛ درصورتی‌که بقیه دانش‌آموزان باید هشت تمرین را حل کنند. یا دانش آموزی که کمی مشکل تحلیل دارد، اجازه داشته باشد از وسایل کمک آموزشی برای حل مساله ریاضی استفاده کند درحالی‌که بقیه همکلاسی‌ها بطور ذهنی مساله حل می‌کنند. در مواردی‌ دانش‌آموز، اختلاف زیادی با بقیه همسن‌های خود دارد، مثلا ممکنست او در کلاس پنجم نشسته باشد اما سطح درسی او در حد کلاس سوم باشد. بدیهی‌ست که هم تدریس و هم ارزیابی به همان حد کلاس سوم خلاصه می‌شود اما در مقوله طرح آموزش فردی او. در کارنامه دانش‌آموز هم ذکر خواهد شد که این ارزیابی تحصیلی مربوط به طرح آموزش فردی است.

فاز ششم مربوط به آزمودن این طرح فردی آموزش است. یعنی معلم بایستی ارزیابی کند که آیا اکنون که توقع آموزشی از دانش‌آموز را تغییر داده‌اند، کارکرد دانش‌آموز بهبودی دارد یا خیر؛ آیا خود این طرح فردی، باید کم و زیاد شود؛ ‌خلاصه مرتب ارزیابی و باز هم ارزیابی...
حالاست که به اهمیت خاص ارزیابی و سنجش تحصیلی در سیستم آموزش و پرورش امروزی پی می‌بریم. چرا که هر لحظه معلم باید به فکر تک تک دانش‌آموزانش باشد تا اطمینان حاصل کند یادگیری برای همه دانش آموزانش به یک اندازه هموار و مهیاست. ارتباط با والدین و دیدار با معلم کلاس و معلم آموزش ویژه، یکی از بخش‌های مهم این حرکت است.‌ همکاری والدین کمک به سزایی دارد اما آنان حق انتخاب دارند که طرح آموزش فردی را بپذیرند یا خیر. این اطلاعات کاملا محرمانه، و برخورد متولیان آموزش و پرورش، محترمانه است.
‌هر مدرسه در استان انتاریو حد‌اقل یک معلم برای آموزش ویژه (special education) دارد. معلم آموزش ویژه به کمک معلمین کلاس می‌شتابد و در تیم مدرسه نقش مفید و موثری دارد.‌ به دلیل اینکه طرح دربرگیرندگی آموزش ویژه، در مدارس انتاریو اجرا می‌شود (inclusion) دانش‌آموزانی که مشکلات‌ یادگیری، حرکتی، یا ذهنی دارند به مدرسه محله می‌روند. فقط در موارد خاص است که تشخیص داده می‌شود آنان می‌باید در مدارس مخصوص حضور یابند.‌ طرح دربرگیرندگی، امکان تماس با دانش آموزان بیشتری را به فرزندان با نیازهای ویژه می‌دهد و ساعت بازی و درس خواندن آنان کمی دلپذیرتر می‌شود. از سوی دیگر‌ این طرح، مهارت مواجهه با جامعه را به آنان می‌آموزد. برکت دیگر این طرح برای دانش‌آموزان معمولی به ارمغان می‌آورد، این است که با دیدن هم مدرسه‌ای‌هایی با نیاز ویژه، احترام به تفاوت‌های فردی و توانایی‌های مختلف را یاد می‌گیرند و کمی هم کمک کردن و راه‌های مواجهه با مشکلات را امتحان می‌کنند.

همه معلمان استان انتاریو در زمان تحصیل خود، واحد آموزش ویژه را گذرانده‌اند، اما دوره‌های تکمیلی مربوطه هم موجود است که می‌توانند اطلاعات بیشتری فراگیرند. آنان در حین خدمت به نظام آموزش و پرورش هم، تخصص خود را با شرکت در جلسات آموزشی، به روز رسانی هم می‌کنند. در راستای اهداف جامع آموزش، تیمی از متخصصان آموزش ویژه منطقه آموزش و پرورش، بر کار مدارس نظارت‌ و همکاری دارند.

هفته آینده به نیازهای رفتاری و آموزشی دانش‌آموزان، که زیر چتر آموزش ویژه قرار دارند نگاهی خواهیم کرد.