سلام خوانندگان گرامی ایران استار، در این بخش از گفتار شرق‌شناسی می‌رسیم به شرح سرگذشت و بررسی‌های خاور‌شناسان روسی که پس از انقلاب  کبیر سوسیالیستی 1917 آثار خودرا عرضه کرده‌اند‌. تفاوت عمده شرق‌شناسان این دوره با دوره پیش در این است که تازه‌کاران دوران سوسیالیستی با الهام از جو انقلاب که نفی دوره سرمایه‌داری است نوشته‌ها وتحقیقات دوران پیشین را به دلائلی نمی‌پسندیدند و خاور‌شناسان دوران تزاری را دانشمندانی در خدمت  استعمار و سرمایه‌داری دانسته و از آثار آنها کمتر استفاده می‌کردند و معمولا آنان را مردمانی دروغ‌گو و متملق به دربار تزاری می‌دانستند و خودرا در سایه جو انقلاب آزاد‌تر  می‌پنداشتند، ولی متاسفانه این موضوع چندان حقیقت نداشت، نه اینکه خاور‌شناسان نسل قبل واقعا در خدمت سرمایه‌داری ودولت تجاوز‌گر نبوده باشند بلکه از این جهت که جستجوهای آنهارا مطابق الگوی کمونیستی ودر چهار چوپ ماتریالسم تاریخی فرض نمی‌کردند و خود نسل جدید انقلابی تلاش می‌کردند که  یافته‌های خاورشناسی خودرا با نمونه‌های مارکسیستی بر‌خواسته از تعلیمات  مارکس - انگلس - لنین و اخیرا مطابق نظریه‌های  استالین مطابقت دهند  وچون مانند سابق خاورشناسان کمتر با همتایان دنیای غربی- سرمایه‌داری  ارتباط علمی داشتند، لذا ‌تحقیقا‌تشان‌ بیشتر از دوران  سابق تزاری با واقعیت‌های علمی خاورشناسی  تطبیق می‌کرد و تعدادی از خاورشناسان نسل پیشین هم که زنده بودند پس از انقلاب این چهارچوپ  محدودکننده انقلابی را بر نتا‌فته به دنیای سرمایه‌داری کوچ کردند و تا پایان عمر هم به روسیه باز‌نگشتند ودر غربت به گور رفتند. چون بازیل نکیتین و مینورسکی و ولادیمی الکسیویچ ایوانوف ‌و دیگران و آنهائی که ماندند ناچارشدند تحقیقات خودرا با اندیشه‌های ‌ماتریالیستی تلفیق نمایند یا تحقیقاتی راکه با چهارچوب ماتریالسم تاریخی اندک شباهتی داشت برجسته کنند و مواردی راکه با این محدوده  تطبیق نمی‌کرد تجاهل کنند بهر حال چندان وجدان علمی را ارج نمی نهادند.
یوگنی ادوارد وویچ برتلس(Berte,s, Evgenii Eudvardovich) تولد ،1890 در‌گذشت 1957 تخصص خاورشناسی‌ زبان وادبیات فارسی و عربی‌. وی در 25 دسامبر 1890در شهر پیتزربورگ روسیه  به دنیا آمد پس از تحصیلات مقدماتی ابتدائی ومتوسطه در دانشگاه ‌پیترز‌بورگ به رشته حقوق  پرداخت و در سال 1914 پس از  فراغت از تحصیل در دانشکده مطالعات شرقی‌ دانشگاه پترو‌گراد  به فراگیری زبان‌های فارسی و ترکی پرداخت و در سال 1920دوره مطالعات شرقی را پایان داد و در سال 1935 هم به دریافت دکترای زبان‌شناسی  نائل شد. از 1918تا 1920مترجم نشریات بین‌المللی بود. از سال 1920در موزه آسیائی انستیتوی ‌ناسی آکادمی علوم اتحاد شوروی شروع به کار کرد و به مدت 37 سال تا آخر عمر  درآنجا مشغول کار بود. در ضمن با توجه به احاطه کاملش به زبان‌های عربی و فارسی و ترکی از 1921تا 1938 استاد دانشکده زبان‌های زنده شرقی لنینگراد بود و از 1924 تا 1941هم استاد‌ی دانشگاه دولتی لنین‌گراد را به عهده داشت و بنا به پیشنهاد بار تولد به عنوان پروفسور شناخته شد. در سال 1932 ریاست بخش تاریخ آکادمی علوم تاجیکستان را متصدی بود و سال بعد سرپرست بخش ایران‌شناسی موسسه زبان‌های شرقی لنینگراد و عضو وابسته آکادمی علوم اتحاد شوروی شد  درسال 1944عضو وابسته افتخاری فرهنگستان ایران گردید.
وی در سال 1313خورشیدی 1934 میلادی از طرف اتحاد شوروی در جشن هزاره فردوسی شرکت کرد ودرسال بعد در کنگره بین‌المللی هنر باستانی ایران در مسکو شرکت کرد‌. برتلس در سال 1954 در بزرگداشت هزارمین سال تولد ابن‌سینا در تهران  حاضر بود. وی مبنای پژوهش‌های خودرا بر بسیاری از نوشته‌های پارسی کهن قرار داده است (1).
در یکی از سایت‌های رایانه‌ای به نام "هم میهن" بدون ذکر ماخذ آمده است که یوگنی ادوارد‌ویچ برتلس ایران شناس روسی می‌گوید‌:"در شوروی (روسیه فعلی) برنامه این بودکه تاریخ ایران را پاره پاره کنیم و به هر قومی تاریخ جداگانه خودش را بدهیم تا یک پارچگی تاریخی اقوام ایرانی فراموش شود و هر قوم خودرا از ایران بزرگ جدا بداند، حال آنکه ایران شامل تمام فلات ایرا‌ن وهند و آسیای مرکزی و افغانستان  و ترکیه وعراق است و همه این‌ها ایرانی هستند" (2)نویسنده این پایگاه اینترنتی با وجود اینکه به خوبی نقشه پنهانی تجاوز‌کارانه روسیه (چه تزاری و چه شوروی و حالیه‌) را بیان می‌کند ولی بایستی ماخذ این گفته را در آثار برتلس نشان می‌داد. در حقیقت عمق مطالعات ‌خاورشناسی او را هم بعضی انکار کرده‌اند که اشاره خواهم کرد.
دکتر ابوالفضل خطیبی در نقدی که بر ترجمه فارسی تاریخ ادبیات برتلس، ترجمه سیروس ایزدی چاپ 1374 از انتشارات هیرمند در تهران  نوشته گفته است‌: برتلس در 1890 م در سن پیترزبورگ زاده شد و در اواخر دوره تزاری دانش اندوخت، اما آثار علمی خود را که بیش از 295 اثر پژوهشی-عمد‌تا درباره ادب فارسی- است، در زمان چیرگی مکتب مارکسیسم، لنینیسم، اسبتالینیسم در شوروی به تحریر در آورد‌. بنا بر‌این  نخستین  مایه‌های علمی برتلس در دوره تزاری شکل گرفت و می‌توان گفت که او در زمره واپسین  حلقه‌های نویسندگان  و پژوهشگرانی بود که از محیط تحقیقی نسبتا آزاد‌اندیشانه  دوره تزاری به عرصه  چیرگی مکتب یک‌سو نگرانه  مارکسیسم- لنینیسم پای نهادند و ناگفته پیداست که برتلس را باید از آن دسته ایران‌شناسان شوروی  شمرد که پس از انقلاب اکتبر زیر تاثیر این انقلاب بالیده‌اند متمایز دانست. ‌چه برخی از ایران‌شناسان در دوره استالین به جای اینکه تجزیه وتحلیل خویش را بر خود متون تاریخی و ادبی بنیاد دهند با تزریق اندیشه‌ها واحکام جزمی به متون به بر‌رسی و ارزیابی داده‌ها می‌پرداختند‌. از همین رو این تحلیل‌ها و ارزیابی‌ها ‌گاهی چنان از داده‌ها‌ی موجود در متون گسستند که گوئی بر آنها سنجاق شده است‌. اما پژوهش‌های  برتلس از لونی دیگر است‌. او دانشمندی است با آگاهی های ژرف و گسترده که نه از پس عینک احکام جزمی به داده‌های تاریخی وادبی می‌نگرد و نه اصول بنیادین مکتبی را به آن داده‌ها الصاق می‌کند، بلکه عینک او فقط داده‌های منطبق با بنیادهای فکری مارکسیسم  را برجسته می‌کند و از پژوهش‌ها‌یش هر جا که ردپائی از این گونه داده‌ها بیابد بدان جلب می‌شود‌. از این رو این شیوه نگرش به داده‌ها و نبوغ برتلس سرد وگرم چشیده در عالم تحقیق از او پژوهشگری ممتاز و واقع‌نگر ساخته ‌که بی‌تردید از همکاران غربی‌اش متمایز است. (3).
ویکی پدیا و برتلس‌: دانشنامه آزاد ویکی پدیا فارسی در باره برتلس نوشته است‌: یوگنی ادواردویچ برتلس(1890- 1957 )خاورشناس روس و از برجسته‌ترین کارشناسان ادبیات ملل آسیای مرکزی و صاحب پژوهش‌های فراوان در ادب وتصوف ایرانی و تاریخ و فرهنگ و ادبیات آسیای مرکزی بود‌. وی تبار آلمانی داشت و در سن‌پیتزبورگ زاده شد‌. با آنکه در آغاز تحصیلات خویش را در حقوق و موسیقی انجام داد، اما  شوق او بیشتر متوجه زبان و ادبیات فارسی و ترکی بود‌. در 1918(1297 ش ) دانشجوی کنسرواتور و بخش خاورشناسی‌ دانشگاه دولتی پترو‌گراد شد. استادان او رماسکویچ، فریمان، بارتولد و اولنبرگ بودند. برتلس پس از اتمام تحصیلات خاورشناسی خود در رشته زبان‌های شرقی دانشگاه دولتی پتروگراد در موزه آسیائی آکادمی علوم شوروی به کار پرداخت و تا پایان عمر به مدت 37سال در همین موزه به تحقیق وتتبع پرداخت و بعد معلم زبان و ادب فارسی در موسسه زبان‌های زنده منصوب گردید ودر سال(1307 ش)/ 1938 استاد زبان وادبیات فارسی در دانشگاه دولتی پترو گراد گردید. بعد‌ها عضو وابسته آکادمی علوم شوروی، فرهنگستان ایران و مجمع عربی دمشق گردید. و مقالات بسیاری در دائرةالمعارف اسلام و نشریه‌های وزین دوران خود  نوشته است. وی درسال 1957 در مسکو در‌گذشت‌.(4).
در دانشنامه جهان اسلام در باره این خاورشناس نامی روس نوشته اند‌: برتلس خاورشناسی پرکاربود. او کارش را با ترجمه آغاز کرد، چنان که نخستین کارهایش بر‌گرداندن گلستان سعدی، بلبل نامه منسوب به عطار و هفت پیکر نظامی به زبان روسی بود‌. او همچنان در باره تصوف و ادبیات تصوف به پژوهش پرداخت و مجموعه تحقیقا‌تش در باره افکار و آثار ابراهیم ادهم، فضیل عباس، ابوالحسن خرقانی، بابا کوهی شیرازی‌، (خواجه) عبدالله انصاری، نجم‌الدین کبری، شیخ فرید‌الدین عطار، ملامحسن فیض کاشانی و دیگر عارفان فارسی‌گوی در کتاب "تصوف وادبیات تصوف"به طبع رسید. بخش عمده تالیفات برتلس در باره ادبیات فارسی است و برخی از پژوهشهای ارزنده او در باره شاعران فارسی گوی مانند عنصری، غضا‌ئری رازی، فرخی، منوچهری، مسعود سعد سلمان، سنائی، عمعق بخارائی، سوزنی سمرقندی و نظامی عروضی در کتاب "تاریخ ادبیات فارسی" او مندرج است‌. متن علمی و انتقادی شاهنامه به سرپرستی باباجان غفوراف با همکاری و نظارت برتلس  در مسکو تهیه و بعدا چاپ شد. به طوری که پروفسور بلدرف بر‌شمرده است برتلس 315 اثر داشته که چهل اثر او به زبان‌های شرقی و اروپائی ترجمه و نشر شده است (5).
مرحوم ابوالقاسم سحاب در باره برتلس چند سطری نگاشته که‌: ‌‌برتلس به ادبیات زبان فارسی بویژه ادبیات تازه این کشور اهمیت زیاد داده ودر کتاب "تاریخ ادبیات ایران" آخرین تالیف خود در ادبیات کنونی فارسی جستجو و بررسی زیادی(کرده) و بسیاری از ادبیات امروزه را نشر داده است. برتلس در جشن هزارمین سال ولادت فردوسی جزء فضلاء و دانشمندان به ایران دعوت شده و در مهر 1313 در کنگره جشن مذکور شرکت نموده‌. او در تالار کنگره جشن فردوسی "بنگاه دار‌الفنون"در موضوع یزدان و اهرمن سخنرانی کرده و برخی از شاهکار‌های ادبی فردوسی را در تائید این موضوع تدارک نموده بود. "نگارنده (یعنی ابو‌القا سم سحاب‌) در انجمن سخنرانی او حاضر و از گفتار این دانشمند  بهره‌مند شدم". برتلس راجع به فردوسی  وشاهنامه  و اصول مهم آن و وزن اشعار و اهمیت اجتماعی و زمان فردوسی  و اینکه با چه فکر و نیتی به نظم شاهنامه پرداخته بیان و تقریراتی آشکار و ساده می‌نمود‌.(6).
من در این سلسله مقالات  شرح حال خاورشناسان را  از دید یک ایرانی  بررسی می‌کنم و در هرجا که لازم بدانم‌ آنهائی را که نسبت به ایران و ایرانی از انصاف علمی خارج شده و یا بر طبق منافع  قدرت‌های خاصی  قلم زده‌اند‌، معرفی کرده و می‌کنم از جمله در مورد برتلس یا دیگر خاورشناسان روسی از تزاری و کمونیستی  همین نظر را دارم و ناچارم نظر مخالفان و موافقان‌ را درج کنم. عده‌ای از دانشمندان و نویسندگان ایرانی که تمایلات چپ‌گرایانه داشته‌اند در مورد خاورشناسان روسی  همه جا تعریف وتشویق نوشته‌اند و دانشمندان جبهه راستگرایان ایرانی هم تعریفات و ستایش‌های خودرا تقدیم خاورشناسان  ممالک سرمایه‌داری کرده‌اند‌. در مورد برتلس بیجا نیست که برای نمونه اظهار نظر یکی دیگر از دانشمندان ایران را نقل کنم  و به بحث خود در باره برتلس خاتمه دهم‌. آقای هوشنگ اتحاد در باره برتلس نوشته است‌: یوگنی ادواردوویچ برتلس (1890-1957)خاورشناس و ایران‌شناس روسی‌ متخصص زبان و ادبیات فارسی، عضو فرهنگستان علوم شوروی، برنده جایزه استالین‌. برتلس در هنگام تحصیل در دبیرستان در خود میل به مطالعه شرق و فرهنگ آنرا احساس کرد و نزد خود به مطالعه زبان‌های ترکی و فارسی مشغول شد. پس از طی مراحل دانشگاهی وکسب درجه پروفسوری در زبان‌های شرقی درسال 1935 به انجمن ادبی آذربایجان دعوت شد و تا 5 سال هرسال برای همکاری در تالیف تاریخ ادبیات آذربایجان به باکو سفر کرد و در خلال این سال‌ها اشعار نظامی گنجوی را درشش جلد انتشار داد.و چون به متون فارسی توجه خاص داشت بیشتر آثارش در زمینه ادبیات ایران است (7). هوشنگ اتحاد در موضع دیگر از برتلس یاد می‌کند و عقیده مرحوم محمد قزوینی را درباره برتلس چنین به قلم آورده است. مرحوم "محمد قزوینی "از مقاله برتلس در باره ناصر خسرو که "در دایرةالمعارف اسلام" مندرج است انتقاد می‌کند و سپس در باره خود او می‌نویسد این شخص (برتلس) فوق‌العاده وهرچه پیش از آن تصور شود باز بیشتر از آن بی سواد است و مقالات او در خصوص ادبیات ایران مشحون از اغلاط (یضحک الثکلی=یعنی مرغ کشته شده از آن خنده‌اش می‌گیرد ) می‌باشد و مخصوصا عدم تتبع وتبحر او از عجایب امور است. ‌من هیچکس را در عمرم به این بی‌سوادی و قلت اطلاع و سطحی صرف بحت بسیط ندیده بودم‌.گمان کنم هرگز نخواهم دید‌.(8).

نگاهی به آثار برتلس‌:
1- گلستان منتخب از شیخ سعدی ترجمه به روسی چاپ برلین 1922.
2- هفت پیکر اثر نظامی گنجوی (قطعات ترجمه ) چاپ 1923.
3- شرح نسخ خطی موجود در موزه آسیائی چاپ 1924.
4- بختیار نامه، متن فارسی وواژه نامه (ویرایش )چاپ1926.
5- فهرست نسخ خطی فارسی اهدا شده به موزه آسیائی توسط نمایندگی تام‌الاختیار ‌اتحاد شوروی در ایران‌. چاپ 1926.
6- نظریه موسیقی در ایران معاصر چاپ 1926.
7- رمان تاریخی فارسی در سده بیستم .چاپ1932.
8- ابوالقاسم فردوسی  وآثار او چاپ 1935 این کتاب با عنوان "فردوسی وسروده‌هایش" با ترجمه سیروس ایزدی توسط انتشارات هیرمند در تهران درسال 1370 .خ‌.چاپ گردیده است.
9- ادبیات مردم آسیای میانه از دوره کهن تا سده پانزدهم چاپ1939‌.
10- نظامی شاعر بزرگ آذربایجان. چاپ 1940 این اثر با عنوان "زندگی نامه نظامی ‌شاعر بزرگ آذربایجان" با ترجمه حسین محمد زاده صدیق به فارسی ترجمه شده ودرسال 1355 در تهران چاپ گردیده.
11- ادبیات فارسی در آسیای میانه چاپ 1955.گزیده آثاربرتلس در  6 جلد که پس از در‌گذشت او در سال 1960 توسط پسرش آندره برتلس چاپ شده است.
12- دوره آثار نظامی گنجوی در 6 جلد،  چاپ سال‌های مختلف.
13- دوره 9جلدی متن انتقدی شاهنامه فردوسی (ویرایش) که دوجلد آن پس از مرگ او چا پ شد و بقیه مجلدات‌ با سرپرستی عبدالحسین  نوشین  دانشمند ایرانی مقیم مسکو به تدریج منتشر گردیده است.
14- تصوف وادیات تصوف، ترجمه سیروس ایزدی چاپ تهران امیرکبیر و بسیاری از مقالات وکتب دیگر که برای اختصار در این جا ذکر نشد.

منابع وماخذ‌:
1- گروه موالفان ومترجمان: فرهنگ خاورشناسان‌. جلد دوم صص201-202.تهران 1382 از انتشارات پژوهشگاه علوم انسانی و مطالعات فرهنگی.
2- سایت هم میهن‌: مقاله یوگنی. ادوارد‌ویچ‌ برتلس.
3- ابوالفضل خطیبی‌: نگاهی به تاریخ ادبیات برتلس، ترجمه سیروس ایزدی صص146-147 نامه فرهنگستان شمار 2/2.
4- ویکی پدیا فارسی‌: مقاله یوگنی ادواردویچ برتلس.
5- دانشنامه جهان اسلام‌: مقاله برتلس، یوگنی ادواردویچ، سایت جهان اسلام‌.
6- ابوالقاسم سحاب‌: فرهنگ خاورشناسان صص63-64 چاپ تهران 1317 خ .شرکت طبع کتاب.
7-هوشنگ اتحاد‌: پژوهشگران معاصر ایران جلد 6 صص367-368.چاپ تهران‌. 1382.

8- همان ماخذ ص193.