خوچکو(خودزکو)، الکساندر ادمون (Chodzko Alexander Edmond) "1804-1892" خاور‌شناس اهل لیتوانی‌ و متخصص در فرهنگ و ادبیات عامیانه‌ فارسی ایران‌ در روز 11ژوئیه 1804 میلادی در کشور‌ لیتوانی در قریه کشویسه (Krzywicze) متولد شد. این کشور در آن زمان جزء مستملکات‌ روسیه تزاری بود. ایشان پس از انجام تحصیلات‌ ابتدائی و متوسطه‌ نخست در دانشگاه ویلنا و سپس در آکادمی شرقی سن پیترز‌بورگ‌ به تحصیل پرداخت. زبان‌های شرقی را در روسیه فراگرفت و به زبان‌های‌ فرانسه و انگلیسی نیز تسلط پیدا کرد‌. پس از پایان تحصیلات دانشگاهی‌ به خدمت دولت تزاری‌ در‌آمد و به خاطر آشنائی‌ با زبان‌های شرقی‌ به عنوان‌ مترجم‌ و نایب سفارت روسیه‌ در تهران به کار گمارده شد و پس از آمدن به ایران به سمت‌ نایب کنسول به شهر رشت اعزام شد‌. وی در ایران به عنوان میرزا الکساندر‌ شهرت یافت و زبان فارسی را در حد عالی می‌دانست‌. وی مدت یازده سال‌ در ایران اقامت داشت و دستاورد اقامت طولانی او در ایران‌ تحقیق و مطالعه در لهجه‌های‌ اطراف دریای خزرو گردآو‌ری و چاپ‌ نمونه‌هائی از اشعار و ترانه‌های محلی و واژگان و اصطلا‌حات‌ متداول‌ در این نواحی بود و همچنین آثار فراوانی‌ در‌باره فرهنگ و هنر‌ و تاریخ سرزمین ایران‌ نگاشته است. و‌ی در سال 1840‌ پس از استعفا از مشاغل‌ خود ایران را ترک کرد و سال بعد به پیشنهاد وزیر مختار ایران برای تدریس‌ زبان فارسی‌ در مدرسه زبان‌های شرقی‌ پاریس به آنجا رفت‌ و ریاست شعبه فارسی را به عهده گرفت‌. در سال 1857 متصدی کرسی‌ زبان و ادبیات‌ اسلاوی در کلژ دوفرانس‌ بود‌. از سوی دولت ایران و فرانسه‌ به دریافت‌ نشانه‌های افتخار نائل آمد‌. این خاورشناس در 19نوامبر 1892 در"نوآزی لوسک‌"(Noisy le-Sec) نزدیک پاریس در‌گذشت‌. (1).
 آلکساندر خوچکو با پژوهش‌هایش‌ در‌باره نمایش و شعر عامیانه‌ ایرانی‌ سهم مهمی‌ در پیشبرد مطالعات‌ مربوط به فرهنگ‌ فارسی در روسیه داشته است (2).
مرحوم ایرج افشار‌ این خاورشناس را از اهالی لهستان می‌داند و می‌نویسد "یکی از ایران‌شناسان مشهور قرن نوزدهم به نام خودزکو(خوچکو) که آثار نفیسی‌ در‌باره ادبیات و افکار‌ عامیانه ایران (تعزیه، ترانه ها، آداب ورسوم‌) نشر کرده از مردم لهستان است‌. (3)
 مرحوم افشار‌ در جای دیگری ضمن اینکه خودزکو (خوچکو) را از جمله‌ کسانی می‌داند که آثار خودرا در‌باره ایران به زبان فرانسوی نوشته در دوجا تاکید می‌کند که او لهستانی است‌.(4).

در دانشنامه ویکی‌پدیای فارسی در شرح حال این خاورشناس‌ موضوع ملیت او که آیا‌ اهل لیتوانی است یا اهل لهستان آمده است‌: الکساندر بورجکو، خودزکو یا خوچکو‌ زاده 30 اوت 1804 - در‌گذشته27 دسامبر 1891شاعر، اسلاو‌شناس و ایران‌شناس لهستانی بود‌. در شهر کرزیویچ (Krzywicze) روسیه زاده شد (امروزه با نام"Kryvicy " در کشور بلا‌روس قرار دارد‌) و بعد‌ها به دانشگاه ویلنیوس رفت‌. او عضوی‌ از انجمن فیلارت و انجمن شرق شناسی‌ آکادمی علوم روسیه‌ بود که‌ بعد به وزارت خارجه‌ امپراتوری روسیه وابسته شد‌. از 1830 تا 1844 مقارن با سال‌های‌ سلطنت‌ محمد شاه قاجار‌ کنسول روسیه در رشت بود. او سال‌های آخر زندگی‌اش را در پاریس گذرانید. از 1853تا 1855 در وزارت‌ خارجه فرانسه‌ و از 1857 تا 1883 به عنوان جانشین آدام میتسکیویچ‌ به ریاست دپارتمان‌ زبان وادبیات اسلاوی‌ در کلژ دو فرانس‌ منصوب شد‌. او عضو انجمن سلطنتی انگلستان و ایرلند‌ و انجمن زبان‌شناسی‌ پاریس نیز بود‌.‌ در ضمن‌ این صفحه از دانشنامه‌ در مقابل ملیت او نوشته شده ملیت لهستانی. (لهستان تحت اشغال‌ امپراتوری روسیه )(5). و در این صورت می‌توانیم به طور قطع بگوئیم که او تبار لهستانی دارد، ولی آز آنجا که لهستان در آنزمان تحت اشغال روسیه تزاری بوده و شخصا هم در خاک روسیه آنروز (بلاروس یا لیتوانی‌) متولد شده است لذا در بعضی منابع روسی‌ و در برخی منابع لیتوانیائئ یا بلاروسی‌ محسوب شده است‌. ولی در مقاله دانشنامه جهان اسلام‌ اطلاعات بیشتری از زندگانی و آثار‌ ایران‌شناسی او‌ ذکر شده است که خلاصه آنرا برایتان نقل می‌کنم. مقاله دانشنامه جهان اسلام حاکی است که خوج چلبی یا ابوالسعود افندی‌ یا خود‌زکو، الکساندر بوریکو (خوتسکو، خو دسکو، خوچسکو، خوچکو، خوجکو، چودذکو و شودزکو نیز ضبط شده است‌) دولتمرد، شاعر و از نخستین ایران‌شناسان‌ لهستانی است، فرزند یان خودزکو بوریکو‌ نویسنده و شخصیت ملی مشهور‌ لهستانی- بلا روس- لیتوانیائی‌ بود که در 2 اوت 1804 مطابق 22 جمادی الاول 1219 هجری قمری در کشویچه‌ در لیتوانی آن زمان و بلاروس‌ امروز متولدشد‌. وی از تاریخ 1820تا 1823(1235 تا 1238 هجری قمری‌) در دانشگاه ویلنا‌ مرکز اصلی‌ زبان‌ها و ادبیات شرقی به تحصیل پرداخت‌ و به عضویت انجمن مخفی فیلومات‌ها (‌یا طرفداران دانش‌)که گروهی از‌ دانش‌جویان میهن‌پرست‌ که برای‌ استقلال لهستان‌ مبارزه می‌کردند‌ در آمد. وی به همین‌ دلیل به مدت یکسال در 1823تا1824زندانی شد‌. سپس‌ به موسسه مطالعات‌ شرقی‌ سن‌پیترزبورگ‌ وابسته به وزارت خارجه روسیه رفت و تا سال 1830 به فراگیری زبان فارسی نزد میرزا جعفر توپچی باشی‌ پرداخت و به سبب‌ آشنائی کامل به زبان فارسی نخست مترجم هیئت اعزامی روسیه‌ به تبریز و منشی و مترجم‌ سفارت در تهران و سپس کنسول روسیه در رشت گردید و به میرزا الکساندر معروف شد. در سال 1844 از وزارت خارجه روسیه استعفا کرد‌. و بعد از‌ باز‌گشت به روسیه‌ از طریق یونان و ایتالیا به فرانسه رفت و به جمعیت مهاجران لهستانی در فرانسه پیوست و عضویت در وزارت خارجه فرانسه را پذیرفت و در سال 1883 باز‌نشسته شد و در 19دسامبر 1891 در نزدیکی پاریس در‌گذشت‌. وی در سال 1833/1249 هجری قمری دست‌نویسی از حسینعلی خان خواجه، معین البکاء دربار ایران‌ خرید‌ که مرکب از 33 نسخه تعزیه‌نامه بود. تاریخ تدوین این مجموعه به اواخر دوره‌ فتحعلی‌شاه‌ و اوائل دوره‌ محمد‌شاه قاجار‌ می‌رسد و قدیم‌ترین‌ نسخه تاریخ‌دار تعزیه است‌. که اصل آن در کتابخانه ملی پاریس ثبت است‌. خود زکو‌ بعضی از این ترجمه‌ها را ترجمه و ویرایش و سپس منتشر کرده است.‌ او از‌ نخستین پژوهشگرانی است‌ که به تعزیه و قابلیت‌های آن‌ پرداخته است.(6).

دانشنامه انگلیسی زبان ایرانیکا (Iranica) چاپ آمریکا‌ هم مقاله‌ای در‌باره این خاورشناس لهستانی دارد و اشاره می‌کند که خودزکو الکساندر بورجکو‌ نخستین دانشمند اروپائی است که در زمینه ادبیات عامیانه (فولکلور)‌ ایران تحقیقات و مطالعه‌ کرد‌. وی ابتدا در خلال سال‌های 1820تا 1823 در دانشگاه ویلنا مرکز اصلی زبا‌ن‌های شرقی و ادبیات شرقی لهستان‌ تحصیل نمود و پس از توقیف او به علت عضویت در انجمن فیلارت‌ به پیترزبورگ رهسپار شد و از سال 1924 تا 1930 زبان‌های فارسی، عربی و ترکی را در آنجا آموخت و بعد به استخدام وزارت امور خارجی روسیه در آمد و به ایران اعزام شد. ابتدا به سمت مترجمی‌ هیات نمایندگی روسیه در تبریز و بعد در سفارت روس در تهران و پس از آ‌ن‌ به عنوان کنسول روسیه به رشت اعزام شد‌. خودزکو تا 1841 در ایران اقامت کرد. در آن سال به یونان و ایتالیا مسافرت کرد و در سال 1842 به جمعیت پناهندگان لهستانی در پاریس پیوست‌. در سال 1844 از خدمات دیپلوماتیک روسیه استعفا کرد و سه سال بعد با خانم هلنا جانژیل سویسی ازدواج نمود. وی‌ در سال 1852 وارد خدمات دیپلوماتیک فرانسه شد و تا سال 1855‌ در آن وزارت مشغول کار بود و در سال 1857‌ تقاضای‌ تدریس‌ در کرسی زبان‌های شرقی مدرسه زبان‌های شرقی فرانسه نمود‌ ولی شارلز شفر‌ برای این سمت انتخاب گردید‌ و خود زکو به جای پروفسور میستکیویچ به استادی مطالعات اسلاوی در کلژدوفرانس‌ انتخاب گردید و تا سال 1883 که باز‌نشسته شددر این سمت باقی ماند‌. در ضمن فرخ خان امین‌الدوله‌ وزیر مختار ایران در پاریس سرپرستی 42 نفر داشجوی ایرانی را که درپاریس تحصیل می‌کردند به عهده او سپرد که از جمله این دانشجویان‌ نقاش معروف ایرانی مزین‌الدوله‌ غفاری‌ هم بوده است‌. وی به اندازه‌ای به ادبیات و زبان فارسی‌ علاقه‌مند بود که در نظر داشت دو نفر از پسران خود را که در سنین 14 و 13ساله بودند به ایران بفرستد که در ایران تحصیل کنند و به خدمت دولت ایران درآیند (7).
 

نگاهی به آثار مهم ایران شناسی‌ خوچکو‌:
1-نمونه‌های شعرعامیانه ایرانی(‌گرد‌آوری، ترجمه و یادداشت‌ها‌)‌ چاپ لندن 1842‌.
‌2- تئاتر (تعزیه‌) در ایران، چاپ پاریس 1845‌.
‌3- تئاتر(تعزیه ایرانی‌) "سر امام حسین"‌ چاپ 1845‌.
4- گزارش عینی‌ از لحاظ تاج‌گذاری‌ محمد شاه‌ چاپ 1848، در پاریس‌.
5- گزارشی بر‌گرفته‌ از دست‌نوشته‌ سفر‌های میرزا محمد علی‌خان آخرین سفیر‌ ایران در فرانسه، چاپ 1848.
6- گیلان یا مرداب‌های خزر، توصیف تاریخی و جغرافیائی سرزمینی در سواحل‌ جنوب دریای خزر چاپ پاریس 1849-1850.
‌7- گردآوری ترانه‌های عامیانه ایران‌ چاپ 1852.
‌8- ترانه‌های عامیانه‌ ساکنین‌ سواحل جنوبی دریای‌ خزر، لهجه‌های‌ گیلکی، تالشی‌ و مازندرانی‌ چاپ 1852.
9-‌ ترانه‌های عامیانه ترکمن، ترجمه لهجه‌های‌ ترکمنی و ترکی شرقی‌ چاپ 1852‌.
10- دساتیر، قوانین دینی مهاباد‌ چاپ 1852.
‌11- جُنگ شهادت، مجموعه تعزیه‌های ایران‌ در ماه محرم که این اثر با همین‌ عنوان‌ و مشخصات زیر نظر محمد جعفر محجوب‌ و به اهتمام زهرا اقبال‌ در تهران و در سال 1355‌ توسط اتشارات سروش‌ چاپ شده است‌. گفتنی است که شامل 33 تعزیه‌نامه بود.
12- دستور زبان فارسی‌ یا قواعد زبان ایران امروز‌ چاپ 1883.
13- خراسان و پهلوان ملی ایران چاپ 1852‌.
14- ماجراها و شیرین کاری‌های "کوراوغلی" قهرمان محبوب‌ شمال ایران با همکاری چاپ 1857.
15- عشق‌های یک پری (ترجمه‌) چاپ 1863 پاریس‌.
‌16- هرات و بنیاد آن‌ چاپ 1856.
17- قوانین مربوط به زن نزد ایرانیان‌ چاپ 1857 پاریس‌.
18- مطالعات‌ لغت‌شناسی‌ در‌باره زبان کردی، لهجه سلیمانیه‌ چاپ 1857.
19- سفری از تهران به نواحی‌ حاشیه خزر به همراه آقای راولینسن‌ چاپ 1859.
20- پادشاه و چهار درویش (ترجمه‌) چاپ 1859.
21- پند‌نامه حسن علی‌خان (ترجمه‌) چاپ 1861.
22- داستان‌های منظوم قاآنی چاپ 1862.
23- تئاتر ایرانی چاپ پاریس 1878.
24-‌ داستان وزیر خان لنکران، نمایش‌نامه فکاهی ایرانی‌ ترجمه چاپ 1881-1883.
25- شکارچی فیل‌ها(ترجمه‌) اثر تقی میرزا چاپ 1958.
26- سرزمین گیلان‌ خوچکو‌ توسط سیروس‌ سهامی‌ به فارسی ترجمه شده و در شهر رشت‌ توسط انتشارات ایلیا چاپ شده است‌.
27- نامه‌های گیلان، نامه‌های پراکنده از مجموعه الکساندر خودزکو، باز‌خوانی و تحشیه نویسی، فریدون نورزاد و علی امیری‌ انتشارات‌ فرهنگ ایلیا‌ چاپ رشت 1392.

---

‌منابع و ماخذ‌:
1- گروه مؤلفان ومترجمان فرهنگ خاورشناسان‌ جلد سوم ص632‌ چاپ تهران 1386 و محمد رستمی‌: ایران‌شناسان و ادبیات فارسی‌ ص399 /400 چاپ تهران 1390 هر دو کتاب از انتشارات پژوهشگاه علوم انسانی‌ و مطالعات فرهنگی‌.
2-‌ ایران‌شناسان و ادبیات فارسی ص 277.
3- ایرج افشار‌: راهنمای تحقیقات ایرانی  ص 112‌. - چاپ تهران 1349 از انتشارات مرکز بررسی و معرفی فرهنگ‌ ایران‌.
‌4- ماخذ قبلی‌ صص63/64.
5- ویکی‌پدیای فارسی‌ مقاله الکساندر خودزکو‌.
‌6- دانشنامه‌ جهان اسلام‌ مقاله خوجه چلبی‌/ ابولسعود افندی.
‌7- دانشنامه ایرانیکا (Iranica) مقاله (Chodzko‌) به قلم (Jean Calmard‌)‌ جلد 5 صص 502تا 504‌ (‌سایت‌ ایرانیکا‌).