بدینگونه مطالب شرق‌شناسی کشورهای بزرگ و مطرح اروپائی و آمریکائی به پایان رسید و لازم است اشاره کنم که خاورشناسان این کشورها چند برابر تعدادی است که در این گفتارها از آنان یاد شده ولی تلاش من این بوده که نمونه‌هائی از خاورشناسانی را که در زمینه ایرانشناسی آثاری داشته‌اند معرفی نمایم، بویژه تعدادی دستچین شده‌ی خاورشناسی که زحمات بسیار زیادی در این زمینه متحمل شده‌اند، که مطالعات و تحقیقات گرانبهایی در این زمینه داشته و آثار ازرشمندی را از خود به یادگار گذاشته‌اند. از میان آنها میخواهم مختصرا به سرگذشت و تحقیقات چند نفری بپردازم.
 
کریستنسن: آرتور امانوئل کریستنسن (Arthur Emanuel ,Christensen) دانمارکی در 9 ژانویه 1872 میلادی در شهر "کپنهاک" به دنیا آمد. پس از تحصیلات اولیه چون به شرق علاقه داشت به مطالعات زبان عربی و فارسی جدید پرداخت و پس از چندی برای ادامه پژوهش‌هایش به "انستیتوی شرق برلین" آلمان رفت و در آنجا درباره عمر خیام و رباعیات او تحصیل و مطالعه نمود. وی پس از بازگشت به کپنهاگ رساله دکتری خود را درباره خیام با عنوان "جستجو درباره رباعیات خیام" نوشت و در سال 1905 آن رساله را در شهر "هایدلبرگ" آلمان به چاپ رسانید و سپس برای ادامه تحقیقات شرق‌شناسی به پاریس و لندن سفر کرد. کریستنسن در سال 1919 میلادی در دانشگاه دولتی کپنهاک به سمت استادی ادبیات و تاریخ ایران برگزیده شد و در سال‌های 1914 و 1929 و1934 به ایران و کشورهای مجاور ایران سفر کرده و در مورد لهجه‌های متنوع ایرانی به تحقیق پرداخت. او، گذشته از مقالاتی که منتشر کرده، 59 کتاب و رساله هم نوشته و انتشار داده است. آثار وی در دو گروه قابل دسته‌بندی است: اول، تحقیقاتش درباره تاریخ، و به ویژه تاریخ ایران؛ و دوم درباره ادبیات فارسی و تخصصش در مورد ایران‌شناسی؛ که این خود به سه دسته قابل تقسیم است: تاریخ دوره ساسانی؛ لهجه‌های ایرانی؛ ادبیات معاصر ایران. مطالعات وی در مورد ادبیات معاصر ایران وی را بعنوان یکی از مهمترین خاورشناسان جهانی به ویژه در زمینه ایرانشناسی مطرح می‌کند و چون کشورش دانمارک از جمله کشورهائی است که خاورشناسی را در خدمت منافع استعماری‌ قرار نداده لذا از این جنبه هم کارها و پژوهش‌های او بدور از شائبه، غرض ورزی یا مقاصد استعماری است. (1)
روانشاد ابوالقاسم سحاب از اولین ایرانیانی است که درباره کریستن سن گزارشی دارد. ایشان نوشته‌اند که: آرتور امانوئل کریستن سن فرزند ویلهلم کریستن سن‌ خاورشناس معروف و دانشمند شهیر دانمارکی که در کپنهاک  در سال 1875 تولد یافته، یکی از موءلفان منصف و با اطلاع و آگاه از اوضاع ادبی وتاریخی ایران است که در 1307 شمسی به طهران آمده و وضعیت این کشور را به چشم خود دیده است. او در مهر 1313 هم برای شرکت در جشن فردوسی به ایران دعوت شد و نایب رئیس کنگره بود. کریستن سن بطوری که خود نگاشته استاد دارالفنون کپنهاک و استاد ادبیات و تاریخ ایران در دانشگاه کپتن هاکن و عضو آکادمی دولتی دانمارک در سال 1919 بود و عضو مجلس اختراعات عمومی دانمارک هم شده بود. این استاد، صنایع ایران را از پروفسور آ. ف. مهرن در دانشگاه کپنهاک؛ و فلسفه ایرانی را از پروفسور اف اندرا در دانشگاه کوتینک درسال 1903 فرا گرفته است. بعلاوه کریستن سن مقاله‌ای درباره اشعار دوره باستانی، موسیقی زمان ساسانی، و نخستین شاعر ایرانی نیز نگاشته است.
آقای هوشنگ اتحاد نویسنده کتاب پژوهشگران معاصر ایران درباره کریستن سن مطالب بسیاری در مجلدات مختلف کتاب خود آورده که به بعضی از آنها در اینجا اشاره می‌کنم:
-  بحث مزدک و افکار اشتراکی و ذکر نام پژوهشگران ایرانی و خارجی که تحقیقاتی درباره مزدک داشته‌اند؛ نوشته‌اند که: یکی از پژوهش‌های عمده در خصوص مزدک "تحقیق آرتور کریستن سن" است با عنوان پادشاهی  قباد و کمونیزم مزدکی، که به صورت رساله‌ای مستقل در 1925 انتشار یافت. در این رساله نویسنده با سعی در تحلیل کامل‌تر منابع و نیز با استفاده از منابعی تازه که "نولدکه" بدان‌ها دسترسی نداشت بعضی از نتیجه‌گیری‌های "نولد که" را پیراسته‌تر کرد. کریستن سن کیش مزدکی را در اصل، ریشه دین مانوی، و قباد را شاهی مردمدوست توصیف کرد، که نه به علل سیاسی و اجتماعی، بلکه به سبب آرزویی که برای بهروزی بینوایان داشت به کیش مزدکی روی آورده بود (2). هوشنگ اتحاد در جلد دیگری از کتاب خود نوشته‌اند "کریستن سن (1875-1945) ایران شناس دانمارکی، استاد کرسی زبان شناسی ایرانی در دانشگاه کپنهاگ، عضو فرهنگستان علوم و ادبیات دانمارک، عضو وابسته فرهنگ ایران؛ از دوستداران صمیمی، باوفا و بیریای ایران به شمار می‌رفت. عشق به ایران آنچنان محرکش در پرداختن به تاریخ ادبیات ایران بود که دانش وسیعش در این حیطه حد و مرزی نمیشناخت. از زمانی که آرتور پا در این میدان گذاشت تا روزی که دیده از جهان فروبست، با اندیشه موشکافانه، فکر قوی، ونبوغ ذاتی خود، اوقات زندگیاش را وقف ایران کرد و حقایق فراوانی را در زمینه‌های تاریخ و فرهنگ و زبان ایرانی از پس پردهی تاریکی و گمنامی بیرون کشید، و در هر رساله و کتابی که نگاشت، مطلبی تازه، کشفی جدید و نظریه‌ای نو ارائه داد.
کارهای کریستنسن بسیار متنوع است: یک قسمت: مطالعه درباره داستان‌های ملی ایران و ترجمه‌هائی است از شاهکارهای ادبیات ایران به زبان دانمارکی نظیر شاهنامه، قصه‌های ایرانی، رباعیات خیام؛ قسمت دوم: مطالعات زبان شناختی و بررسی مطالعاتی درباره پانزده لهجه ایرانی و انتشار نتایج آن؛ قسمت سوم: مطالعات او در تاریخ ساسانیان و طبع و نشر متون پهلوی است که قدیمی‌ترین و معتبرترین نسخه‌های بعضی از این متون در کتابخانه دانشگاه کپنهاگ موجود است و کریستنسن خود به گردآوری آنها اقدام کرده است؛ قسمت چهارم: تالیف داستان‌های ایرانی است به زبان فرانسه که نسخه خطی این داستان‌ها را خودش برای صادق هدایت فرستاده بود و از او خواسته بود که آنها را به فارسی ترجمه کند که دو تا از این داستان‌ها  به وسیله صادق هدایت و زهرا خانلری ترجمه و در دوره اول و دوره دوم مجله سخن به چاپ رسیده است. (3)
کریستن سن سه بار به ایران سفر نمود؛ اول بار در 1914 از فوریه تا اوت در ایران اقامت گزید و در بازگشت به دانمارک شرح مسافرت خود را در کتابی با عنوان "ماورای دریای خزر" منتشر کرد. در این کتاب تصویر روشن و زندهای از وضع ایران که آن موقع هنوز تحت تاثیر تمدن اروپائی قرار نداشت به دست می‌دهد. کریستن سن در این مسافرت با کاروانی راهی سمنان شد و در آنجا به مطالعه لهجه‌های سمنانی پرداخت. در تهران با مقامات دولتی و طبقات عادی مردم آشنا شد و به مسائل ومشکلات ایران واقف گردید. فصل خاصی از این کتاب به نهضت بابی و بهائی و نقش این نهضت در ایجاد عقاید نو در ایران اختصاص دارد. دوم بار در 1929 یعنی سه سال بعد از آغاز زمامداری رضا شاه پهلوی و بار سوم در 1934 به ایران سفر کرد که مصادف با کنگره هزاره فردوسی بود. وی به نیابت ریاست کنگره برگزیده شد. شمار رسائل و مقالات وکتب علمی و تحقیقی‌ کریستن سن به 327 می‌رسد. وی نخستین فرد خارجی بود که به عضویت افتخاری فرهنگستان ایران برگزیده شد (4) که از این 327 کتاب و رساله 60 فقره آن مربوط به ایرانشناسی است.
وی در وصیتنامه خود هزاران جلد کتابی را که در طی سال‌های دراز درباره مظاهر مختلف تمدن و فرهنگ ایران وری کرده بود به کتابخانه دانشگاه کپنهاگ بخشید و چون فرزندی نداشت خانه و اثاث آن و اشیاء نفیسی که داشت پس از مرگ همسرش در ژوئن 1969 به دانشگاه کپنهاگ رسید و کتابخانه او نیز به نام "کتابخانه کریستن سن" نامیده شد (5). از دیگر کارهای سودمند کریستن سن  نظارت بر چاپ متون قدیمی ایرانی و پهلوی که در گنجینه عظیم دانشگاه کپنهاگ نگهداری می‌شود بوده است که در 12 جلد تا سال 1944 چاپ و منتشر گردیده است (6)
کریستن سن از خاورشناسانی است که اغلب آثار مهم ایرانشناسی او به فارسی ترجمه شده است زیرا تحقیقات و تلاش‌های او توام با مقاصد سیاسی مغایر با منافع ملت ایران نبوده ولی به عقیده صادق هدایت او هم از کسانی است که سعی می‌کند گسترش فرهنگ و تمدن ایران پیش از اسلام را به فرهنگ و تمدن یونان نسبت دهد. بهر حال روی‌هم‌رفته خاورشناسی است که ایران را دوست داشته است. در ششم اسفند سال 1392 از طرف مجله بخارا با همکاری بنیاد موقوفات دکتر محمود افشار یزدی و موسسه گنجینه پژوهشی ایرج افشار و دایرةالمعارف بزرگ اسلامی در مرکز زبان فارسی در تهران جلسه یاد بود و تجلیلی از کریستنسن برگزار شد و در آن آقایان علی دهباشی و دکتر مهرداد ملکزاده و سفیر دانمارک و خانم دکتر ژاله آموزگار و چند دانشمند فرهیخته دیگر ایرانی طی سخنانی از کریستن سن تجلیل نمودند (7). کریستن سن از خاورشناسانی است که بسیاری از کتابهای ایرانشناسی ایشان مورد استقبال ایرانیان واقع شده و به فارسی هم ترجمه شده‌اند. در مقدمه مترجم کتاب مزدا پرستی در ایران قدیم از کرستن سن مرحوم دکتر ذبیح‌الله صفا  در ص 7 تا 11 نوشته‌اند که در بیست و چهارم آذر ماه 1324 از طرف فرهنگستان وقت ایران جلسه یاد بود و تجلیلی از مرحوم کریستن سن  تشکیل گردید که عده‌ای دانشمندان ایرانی و غیر ایرانی در آن جلسه شرکت فرمودند و مرحومان سعید نفیسی و دکتر ذبیحالله صفا درباره کریستن سن و آثار ارزنده او سخنرانی فرمودند (8)
 
نگاهی به آثار ایرانشناسی آرتور کریستن سن:
1- گویش سمنان، چاپ 1915
2- داستان‌های فارسی به زبان عامیانه چاپ 1918
3- پژوهشی درباره شناخت گویشهای ایرانی چاپ 1930
4- ایران واروپا (مقاله‌) چاپ 1914
5- روانشناسی اجتماعی ایران  (مقاله ) چاپ 1914
6-  جشن‌های آتش ایرانیان (مقاله‌) چاپ 1915
7- مرغزار مرو و خرابه‌های آن (مقاله ) چاپ 1917
8- کتاب درباره مزدک به نام "کمونیست ایرانی" چاپ 1901
9- پادشاهی کواذ نخست و کمونیزم مزدکیان" چاپ 1925 که این کتاب با عنوان "سلطنت قباد وظهور مزدک" توسط نصرالله فلسفی به فارسی ترجمه و در زمان رضاشاه به چاپ رسیده بود ولی بخش‌هائی از آن حذف گردیده بود ولی در چاپ دوم بخش‌های محذوف و قسمتهای چاپ اول دوباره توسط احمد بیرشک به فارسی در آمده و در سال 1374 از سوی کتابخانه "طهوری" در تهران چاپ گردیده است
10- جستجو درباره رباعیات عمر خیام چاپ 1905
11- ایران در زمان ساسانیان چاپ 1936 که مرحوم رشید یاسمی درسال 1314 آن را به فارسی ترجمه نموده بود ولی بعد که چاپ دوم کتاب در سال 1944 با اضافاتی به حلیه طبع آراسته شده بود مرحوم مترجم ترجمه قبلی را اصلاح و تکمیل نموده دوباره چاپ کرده که آن هم در سال 1385  با ویراستاری آقای دکتر حسن رضائی باغ بیدی از طرف انتشارات صدای معاصر در تهران منتشر گردیده است
12- نمونه‌های نخستین بشر و نخستین شهریار  در تاریخ داستانی ایرانیان  چاپ 1934. این کتاب هم به قلم خانم دکتر ژاله آموزگار و احمد تفضلی به فارسی ترجمه و از سوی کتابفروشی نشر چشمه انتشار یافته است
13-کتاب شعر او فلاسفه اسلامی چاپ 1906
14- رمان بهرام چوبینه چاپ 1907؛ این رمان هم با ترجمه فارسی خانم منیژه احدزادگان آهنی در تاریخ 1385 از طرف کتابخانه طهوری در تهران چاپ گردیده است
15- شاهنامه فردوسی چاپ 1931
16- کیانیان چاپ 1931 به زبان فرانسه چاپ کپنهاگ که این کتاب هم به وسیله دکتر ذبیحالله صفا در سال 1336 ترجمه و از سوی بنگاه ترجمه و نشر کتاب چاپ گردیده است
17- کتاب وضع ملت و دولت و دربار در دوران شاهنشاهی ساسانیان چاپ 1906  که این کتاب هم به قلم مجتبی مینوی تهرانی به فارسی برگردان شده و در تاریخ 1314خورشیدی در مطبعه مجلس در تهران چاپ شده است
18- حماسه‌های شاهان در داستانهای ایران باستان  چاپ 1936؛ این کتاب کریستن سن هم تحت عنوان "کارنامه شاهان"به زبان فارسی ترجمه شده (به وسیله باقر امیرخانی و دکتر بهمن سرکاراتی) و در تبریز در سال 1350 چاپ گردیده است.
19- مطالعات انتقادی درباره رباعیات خیام چاپ1927؛ ترجمه دکتر فریدون بدره‌ای چاپ تهران از انتشارات طوس
20- مطالعه در دین زردشتی این کتاب هم به همت و ترجمه دکتر ذبیحالله صفا با عنوان مزدا پرستی در ایران قدیم به فارسی در آمده و چاپ اول در سال 1336 و چاپ جدید از سوی انتشارات هیرمند در تهران چاپ گردیده است.
21- لهجه‌های اورامان و پاوه چاپ 1921.
22- مقدمه شناسائی لهجه‌های ایرانی چاپ 1930 در دوجلد.
23- فراسوی دریای خزر (سفرنامه کریستن سن به ایران وترکستان)، این سفرنامه توسط خانم منیژه احدزادگان آهنی و علی آلفونه به زبان فارسی ترجمه و در سال 1385 از طرف کتابخانه طهوری در تهران چاپ و منتشر گردیده است.
24- لهجه‌های ایرانی چاپ 1939.
25- آفرینش زیانکار در اساطیر ایرانی. این کتاب هم به فارسی ترجمه و در سال 1325 در دانشگاه تبریز منتشر شده است مترجم آن احمد طباطبائی است.
26- داستان برزگمهر حکیم این مقاله توسط عبدالحسین میکده به فارسی برگردان شده و در مجله مهر سال اول شماره‌های 6-12 در سال 1312-1313 چاپ گردیده است.
27- کاوه آهنگر و درفش کاویانی ترجمه به فارسی توسط خانم منیژه احدزادگان آهنی در تهران از سوی کتابخانه طهوری چاپ گردیده است.
28- شعر و موسیقی در ایران ترجمه عباس اقبال چاپ 1363 از سوی فرهنگ و هنر.
29- گویش گیلکی رشت ترجمه و تحشیه جعفر خمامی زاده چاپ تهران 1374 چاپ سروش.
 

---

منابع ماخذ:
1-  محمد رستمی: ایران شناسان وادبیات فارسی ص608 چاپ تهران  1390 انتشارات طهوری
2-  هوشنگ اتحاد: پژوهشگران معاصر ایران جلد دوم ص 329 چاپ تهران 1379 انتشار از فرهنگ معاصر
3- همان ماخذ جلد 3 ص 410 چاپ 1380 تهران
4-  همان ماخذ صص 415-414
5- همان ماخذ ص416
6- دکتر مریم میراحمدی: تاریخ تحولات ایرانشناسی در دوران ایران باستان  ص35  چاپ تهران کتابخانه طهوری 1390.
7- سایت اینترنتی مجله بخارا.