نگاهی به تاریخ ایران برای مهاجران-5
سخن و اندیشه-82
نخستین دسته از آریایی‌هایی که در نواحی غربی فلات ایران موفق به تشکیل حکومت شدند، مادها بودند. پایه‌گذاری دولت ماد بر پایه "وحدت ملی" اقوام مختلف آریایی در سرزمین ایران با مشترکات و پیوندهای فرهنگی را باید به عنوان بهترین رویداد در تاریخ ایران به شمار آورد.
داشنامه ایرانیکا که توسط شادروان استاد یارشاطر بنیان‌گذاری شده است و معتبرترین ماخذ برای تحقیق درباره تاریخ و فرهنگ ایرانی است، بنیان‌گذاری دولت ماد را در سال 708 پیش از میلاد به پایتختی هگمتانه (اکباتان یا همدان فعلی) توسط دیاکو ذکر کرده است. دیاکو یک قاضی عادل بود که در میان اقوام خود به تدبیر و کاردانی شهرت داشت. او از تجربیات حکومت‌های محلی استفاده کرد و روسای قبایل ماد را به هگمتانه دعوت و اساس حکومت ماد را مستحکم ساخت.
بر اساس نوشته‌های مورخان یونانی از جمله هرودوت دیاکو 53 سال حکومت کرد و ساختمان مرکز فرمانروایی خود را به صورت دژ محکمی بر بالای تپه هگمتانه ساخت. این ساختمان دا‌رای هفت دیوار بود که هر دیوار داخلی از دیوار بیرونی بلندتر بود و بر آن اشراف داشت. شهر هگمتانه یا اکباتان یا همدان فعلی مرکز و پایتخت اولین حکومت پادشاهی آریایی‌ها بوده است. قدمت این شهر کهن هم‌تراز با آتن در یونان و رم در ایتالیا است و از لحاظ معنی به "جای گرد آمدگان" تلقی می‌گردد.
هرودوت در آثار خود از هگمتانه به عنوان مجتمع شاهانه شامل قصر، خزانه‌داری و اقامت‌گاه نظامی که بر روی تپه‌ای ساخته شده بود، یاد می‌کند. این شهر از لحاظ موقعیت اجتماعی و اقتصادی طوری امن بود که مردم خانه‌های خود را در اطراف قلعه شاهی می‌ساختند و در آن زندگی می‌کردند. بنابر تحقیقات صورت گرفته توسط مورخین، پژوهشگران و باستان‌شناسان معروف همچون رومن گیرشمن، اریش فریدریش اشمیت و دیگران، تپه‌ای که هم‌اکنون در شهر همدان به نام تپه هگمتانه معروف است محل اصلی شهر باستانی هگمتانه بوده است. بر اساس یافته‌هایی که از حفاری‌های تپه هگمتانه به دست آمده است، این شهر از معماری، طرح و نقشه منظمی برخوردار بوده و آثار بدست آمده، وجود یک شبکه منظم و پیشرفته آب‌رسانی را تایید می‌کند.
جانشین دیاکو، فرزندش فرورتیش بود که مدت 22 سال در قلمرو مادها حکومت کرد. او در جنگ با دولت آشور کشته شد. از آن پس حدود سی سال سرزمین مادها به دست سکاها افتاد. رهبری مادها در این مدت در دست خشتریته بود. در این زمان که حکومت ماد در فشار حملات دولت آشور بود، خشتریته با مانناها و سکاها پیمان دوستی بست و با آشورها وارد جنگ شد و کم‌کم قدرت دولت ماد را مستحکم کرد. وی در سال 625 پیش از میلاد درگذشت و پسرش هوخشتره به شاهی رسید. دوران حکومت او از 625 تا 585 پیش از میلاد بود. هوخشتره که مدیری قابل و سرداری فاتح بود، قدرت نظامی کشورش را افزایش داد و آنگاه به سراغ دشمن خود یعنی حکومت آشور رفت. دولت بابل نیز که دشمن آشور بود به دولت ماد پیوست و با سقوط نینوا، دولت آشور از میان برداشته شد.
هوخشتره اولین پادشاهی بود که یک حکومت سراسری در ایران تشکیل داد و کشورمان را به عنوان یک قدرت مهم جهانی در آن روزگار مطرح کرد، به طوریکه او در آغاز قرن ششم پیش از میلاد با شکست آشور و فتح شرق لیدیه، پادشاهی ماد را تبدیل به شاهنشاهی بزرگی در آسیا کرد.
ایشتو‌ویگو، آخرین فرمانروای ماد بود که جانشین هوخشتره شد. در زمان حکومت او، به زندگی بهتر و آرامش مردم توجه بیشتری صورت گرفت، شاید بتواند دوران حکومت ایشتوویگو را زمان تغییر زندگی اقوام و قبایل ایرانی از طرز زندگی صحرانشینی به شهرنشینی نامید که در حقیقت این تحول را می‌توان آغاز واقعی تمدن ساکن قبایل ایرانی تلقی کرد. این تغییر و تحول موجب بی‌توجهی به امور سیاسی و اجتماعی گردید و یک مقدار نارضایتی را در جامعه بوجود آورد.
در این زمان یکی از ایالت‌های دولت ماد، انشان بود که در 46 کیلومتری شهر شیراز کنونی قرار داشت. حاکم این شهر با دختر پادشاه ماد ازدواج کرده بود. کوروش نتیجه این وصلت بود.
کوروش که شاهد نابسامانی‌های اواخر حکومت مادها بود، سعی کرد که بزرگان دربار را به سمت خود جذب کند. او با حکومت بابل هم ارتباط دوستانه برقرار کرده بود. شاه ماد از این کار بیمناک شد و‌ کوروش را نزد خود فراخواند، اما او از رفتن به دربار خودداری کرد. سرانجام ایشتوویگو سپاهی برای سرکوبی کوروش به انشان اعزام کرد، اما فرمانده سپاه تسلیم درایت کوروش شد. کوروش با لشکرکشی به هگمتانه، به حکومت مادها خاتمه داد. (550 قبل میلاد).
منظور نگارنده از بیان این وقایع، صرفا تاریخ‌نگاری نیست، بلکه درصدد است تا به خوانندگان نشان دهد که ایرانیان آریایی در 2500 سال قبل دارای تفکر و اندیشه‌های باارزشی بودند که همین تفکرات شالوده‌های تمدن و جلوه‌های زیبایی در طول مدت 128 سال حکومت مادها بر سرزمین‌های اصلی کشورمان، در زندگی ایرانیان ایجاد کرد‌ که شکوه فرهنگی جامعه هخامنشی نشات گرفته از آن‌ها است.
باستان‌شناسان در تپه گیان، گورستان سیلک و گنج زیویه، آثار فلزی و سفالی فراوانی کشف کرده‌اند که نقش‌های آن نشانگر مهارت و چیره‌دستی هنرمندان مادی را نشان می‌دهد و تصویر روشنی از زندگی و هنر مردم آن دوران به شمار می‌رود. پژوهشگران را اعتقاد بر این است که میراث فرهنگی مادها به هخامنشیان منتقل شده است و آنها در ساختن بناهایی همچون تخت‌جمشید از تجربیات مادها استفاده‌های فراوانی برده‌اند.
هرودوت مورخ معروف یونانی درباره حکومت مادها نوشته است:
"آشوری‌ها در آسیا پانصد سال حکومت کردند، اولین مردمی که سر از اطلاعات آنان پیچیدند، مادها بودند. اینان (یعنی مادها) برای آزادگی جنگیدند، رشادت کردند و از قید بندگی رستند."
"مادها در تدوین تاریخ تمدن جهانی نقش بالایی داشتند. آنها باعث شدند که پارس‌ها به جای لوح گلی، از کاغذ پوستی و قلم برای نوشتن استفاده کنند. قانون اخلاقی آنها این بود که در زمان صلح با پشتکار فراوان به کشاورزی بپردازند و هنگام جنگ، افرادی متهور و بی‌باک باشند."
رشد اخلاقی و اجتماعی در جامعه مادها طوری بود که پیروزی کوروش بر ماد را می‌بایست نوعی انتقال قدرت از خاندانی به خاندان دیگر تلقی کرد. کوروش و جانشینان او بسیاری از روشها، سلوک‌ها و سیستم‌های مدیریتی مادها را در اداره کشور ایران پذیرا شدند. در امپراتوری هخامنشی هم، مادها موقعیتی به عنوان دومین استان کشور بعد از پارس داشتند. فرماندهان و افراد شاخص حکومت ماد در حکومت کوروش ابقا گردیدند و سخت مورد اعتماد بودند، به طوریکه کوروش خود را وابسته به ماد می‌دانست و پس از تسخیر سرزمین مادها، رسماً خویش را فرمانروای ماد خواند و لقب شاه ماد را به خود اختصاص داد. همین افتخار برای مادها بسیار ارزشمند بود.
ایرانیان و بویژه جوانان باید بدانند که تاریخ، حکایت و افسانه نیست، تاریخ، منبع آموزش و روش زندگی کردن گذشتگان ما است، پس چه نیکو است با مطالعه تاریخ، به ساماندهی اندیشه، تفکر و روش‌های زندگی امروزمان بپردازیم و بدانیم که ما ایرانیان در طول پهنه تاریخ جهان، دارای اندیشه‌ها و تفکرات ارزشمند و تمدن‌ساز بوده‌ایم و اینک نیز برای ایجاد جامعه‌ای درست، سالم و بدون دغدغه، چاره‌ای جز استفاده از تجربیات خوب گذشتگان و استفاده از توانایی‌های نسل جوان ایرانی در ساختن آینده‌‌ای مستحکم و یک پارچه و بر اساس وحدت ملی کهن کشورمان، چیز دیگری نداریم.