با توجه به قدمت تاریخی ایران، بخشی از تاریخ کشورمان را تاریخ اساطیری تشکیل می‌دهد. اساطیر به مجموعه فرهنگ و نحوه تفکر مردمان در دوران‌های قدیم گفته می‌شود. یکی از بهترین منابعی که می‌توان تاریخ اساطیری ایران را در آن یافت، شاهنامه فردوسی است. غیر از این کتاب در کتاب‌های اوستا، گاتاها، یشت‌ها، خداینامک‌ها و سایر تحقیقات دیگری که پژوهشگران ایرانی و غیر‌ایرانی نظیر دکتر مهرداد بهار، دکتر ژاله آموزگار، دکتر احمد تفضلی، دکتر جلال ستاری، استاد ابراهیم پورداوود، دکتر ذبیح‌الله صفا، استاد هاشم رضی، کتایون مزداپور، دکتر احسان یارشاطر، ریچارد فرای، آرتور کریستین سن، جان هینلز، میرچا الیاده و افراد دیگر نوشته‌اند، می‌توان درباره تاریخ اساطیری ایران به تحقیق و پژوهش پرداخت.
پژوهشگران در تعریف اسطوره، آن را موضوع خیالی که جنبه افسانه‌ای دارد، پنداشته‌اند، ولی اغلب اسطوره‌ها حالت معنوی و مینوی دارند که مسایل غیر ملموس این جهانی و آن جهانی را به هم پیوند می‌زنند. اسطوره را می‌توان نمادی از آرزوهایی دانست که انسان در دسترسی به آنها ناتوان بوده و تحقق آن را به صورت تخیلی، بدون مشخص بودن زمان و مکان خاصی، بیان کرده است.
بررسی تاریخ اساطیری می‌تواند ما را در شناخت تاریخ تمدن و روشن گردیدن گوشه‌هایی از تطور رشد اجتماعی و تاریخی دوران کهن و طرز تفکر، اعتقادات و رسوم مردم آن دوران کمک کند. مثلاً آفرینش هستی و انسان از دیدگاه اساطیر ایرانی در دوازده هزار سال تحقق یافته است که به چهار دوره سه هزار ساله تقسیم می‌شود. در دوران اول، عالم مینوی و در دوران‌های بعد عالم مادی و این جهانی بوجود می‌آیند. در سه هزار سال اول که جهان مینویی ایجاد شده است، مکان و زمان وجود ندارند و جهان خالی از هرگونه ماده و حرکت است. در این دوره جهان دارای دو هستی است. یک بخش متعلق به نور و دانایی است و بخش دیگر به اهریمن و تاریکی منتسب است. در بخش نور و دانایی، زیبایی‌های هستی با شادی و تندرستی توام است و در بخش دوم هستی در تاریکی اهریمن و زشتی و دروغ غوطه می‌خورد.
یکی از آفریده‌های اورمزد، کیومرث است که از آمیزش نطفه او با زمین، مشیه و مشیانه نخستین زوج آدمی در روی زمین پا به عرصه وجود می‌نهند. آنها اول به صورت دو گیاه بودند ولی وقتی که روان مینوی توسط اورمزد به آنها داخل می‌شود، به صورت دو انسان درمی‌آیند که بنا به سفارش اورمزد آنها "باید نیک بیندیشند، نیک سخن بگویند و کار نیک انجام دهند." ولی اهریمن و همدستانش می‌کوشند تا آنها را منحرف کنند و به دروغ آلوده نمایند و این مبارزه همچنان ادامه پیدا می‌کند.
دوره پیشدادیان
تاریخ اساطیری ایران از کیومرث آغاز می‌گردد که به آنها سلسله "پیشدادیان" می‌گویند. کیومرث اولین فرمانروای جهان است که سی سال حکومت کرد. او خانه‌سازی، لباس پوشیدن و غذا پختن را به مردم که از نسل‌های بوجود آمده از مشیه و مشیانه بودند آموخت. کیومرث پسری داشت به نام سیامک که در جنگ با نیروهای اهریمن (دیوها) کشته شد و پسرش هوشنگ جای پدر را گرفت. کشف آتش و بنیاد نهادن "جشن سده" به هوشنگ منتسب است. هوشنگ مردم را با کارهای دستی و صنعتی و جدا کردن آهن و سنگ و ساختن ابزار و لوازم آهنی مانند تبر و تیشه آشنا ساخت و کشت و زرع، پختن نان، طبخ غذا، گله‌داری و همچنین استفاده از پوست جانوران برای لباس را به مردم آموخت.
از جمله فرمانروایان معروف دیگر این دوره، جمشید است. در اسطوره‌های ایرانی، در شاهنامه و در اوستا و متون کهن دیگر آمده است که جمشید صورتی زیبا و سیرتی نیکو داشت. برای هر دردی، دوایی گیاهی پیدا کرد و جشن "نوروز" را بنیاد نهاد. در دوران فرمانروایی او آرامش و نعمت فراوانی بدست آمد. مردم در سعادت و درستی روزگار می‌گذراندند. جمشید از این شکوفایی دوران حکومتش مغرور می‌شود و فکر می‌کند، آنچه کرده است، به خواسته خودش بوده، لذا فره ایزدی از او گرفته می‌شود. در برخی از منابع آمده است که وقتی ایزدان و فرشتگان دست از حمایت جمشید برداشتند، ضحاک بر او چیره شد.
ضحاک از جمله فرزندان اهریمن بود که دروغ و نادرستی را بر علیه جهان هستی نمایندگی می‌کرد. شیطان که اغواگر ضحاک بود بر شانه‌های او بوسه زد و دو مار سیاه از آنها بیرون آمد که خوراکشان مغز سر جوانان بود. به علت کشته شدن جوانان زیاد، شخص آهنگری که هفده پسرش به دست ماموران ضحاک کشته شده بودند، از کشتن فرزند هجدهم خود جلوگیری می‌کند و اعتراض‌کنان رو به دربار ضحاک می‌گذارد.
او با افراشتن پیش‌بند چرمین خود که پس از آن درفش کاویانی نام گرفت، با کمک افراد دیگر ضحاک را دستگیر کرد و در کوه دماوند به بند کشید و فریدون که از نژاد جمشید بود را بر تخت فرمانروایی نشاند.
فریدون سه پسر داشت، سلم و تور و ایرج. او جهان را بین پسران خود تقسیم کرد. کشور روم را به سلم و چین را به تور و ایران را به ایرج داد. برادران بر ایرج رشک بردند و او را کشتند. از ایرج دختری باقی مانده بود که او را فریدون به ازدواج برادرزاده خود درآورد و پسری به نام منوچهر از آنها به دنیا آمد. منوچهر با کمک پسر کاوه آهنگر یعنی کارن یا قارن کاویان و سایر پهلوانان ایرانی بر لشکریان سلم و تور غلبه پیدا کردند و فریدون پس از چندی فوت کرد.
تاریخ اساطیری ایران در دوره پیشدادیان از این مقطع به بعد به بیان سرگذشت پهلوانان اساطیری ایران از جمله آرش، گرشاسب، سام، زال و رستم اختصاص پیدا می‌کند که در آن میان نقش آرش و رستم از همه مهمتر است. آرش قهرمانی است که با پرتاب تیر خود، حدود مرز ایران با توران را مشخص می‌نماید و او هستی و جان خود را برای گسترش سرزمین ایران فدا می‌کند. رستم پهلوان ملی ایران، در داستانهای هفت‌خوان و نبرد با پیل سفید بسیار می‌درخشد و از خود رشادت توام با خرد را به ایرانیان هدیه می‌دهد. اگر چه از رستم در اوستا سخنی به میان نیامده است ولی استاد فردوسی برای این قهرمان ملی در شاهنامه سنگ تمان گذاشته است.
تاریخ اساطیری پیشدادیان با فرمانروایی نوذر، زو و گرشاسب به پایان می‌رسد و از آن پس دوران تاریخ اساطیری "کیانیان" آغاز می‌گردد.
 |
