از بررسی و تحقیق در رابطه با چگونگی پیدایش و علت برگزاری جشن شب یلدا یا شب چله و وجه تسمیه آنها، به این نتیجه می‌رسیم که این جشن از هفت هزار سال پیش تاکنون در میان ایرانیان مرسوم است. برای آشنایی بیشتر با سوابق تاریخی این جشن زیبا که دارای فلسفه و اهداف ارزشمندی در فرهنگ دیرینه کشورمان است به مدارک و اسناد زیر اشاره می‌کنیم تا سوابق این آئین کهن باستانی را بهتر بشناسیم:
1- بنا به روایت دانشمند بزرگ ایرانی ابوریحان بیرونی، مبدا سالشماری تقویم کهن سیستانی یعنی آغاز سال نو از اول زمستان بوده است و جالب اینکه نخستین ماه سال آنان نیز"کریست" می‌باشد. بنابراین می‌توان این باور را پذیرفت که شب یلدا یا شب چله، شب آغاز سال نو در زمان‌های بسیار قدیم بوده است. همچنین نام‌گذاری نخستین ماه زمستان و سال نو کهن به نام‌‌"دی" به معنای روز اول زمستان در نزد خرم دینان که پیرو مزدک قهرمان ملی بزرگ ایران بوده‌اند، سخت مورد توجه بوده و از آن به نام‌"خرم روز" یاد می‌کردند و آئین‌های ویژه‌ای داشتند، به‌طوری که این مراسم و نیز سالشماری آغاز زمستان به عنوان سال جدید هنوز در میان بعضی از اقوام دیده می‌شود که نمونه آن تقویم محلی پامیر و بدخشان واقع در شمال افغانستان و جنوب تاجیکستان است.
2- استاد ابوریحان بیرونی همچنین در کتاب‌"آثار الباقیه" در رابطه با شب یلدا می‌نویسد:
"نام این روز میلاد اکبر است و مقصود از آن انقلاب شتوی(زمستانی) است. گویند در این روز نور از حد نقصان به حد زیادت خارج می‌شود و آدمیان به نشو و نما آغاز می‌کنند و پری‌ها(دیوها) به ذبول و فنا روی می‌آورند."
"دی ماه، و آن را خورماه نیز می‌گویند. نخستین روز آن خرم روز(خره روز) است و این روز و این ماه هر دو به نام خدای بزرگ است."
"این جشن را، یعنی روز اول دی ماه را "نود روز" نیز می‌گویند. چون میان آن تا نوروز درست نود روز فاصله است."
3- محمد حسین خلف تبریزی در کتاب‌"برهان قاطع" در ذیل واژه یلدا چنین آورده است:
"یلدا شب اول زمستان و شب آخر پاییز است که اول جدی و قوس می‌باشد و آن درازترین شب‌ها است در تمام سال و در آن شب و یا نزدیک به آن شب آفتاب به برج جدی تحویل می‌کند و می‌گویند آن شب به غایت شوم و نامبارک باشد و بعضی گفته‌اند شب یلدا یازدهم جدی است."
"اما این رسم بنابر مدارک رومی، در ایران باستان چنین برگزار می‌شده که پیروان و پاکان به تپه‌ای رفته، با لباس نو و مراسمی ویژه از آسمان می‌خواستند که آن‌"رهبر بزرگ" را برای رستگاری آدمیان بفرستد و باور داشتند که نشانه‌های زایش آن ناجی، ستاره‌ای است که بالای کوهی به نام کوه فیروزی که دارای درخت بسیار زیبایی بوده است(سرو یا کاج) پدیدار خواهد شد و موبد بزرگ برای همین نیا‌یش می‌خوانده که قسمتی از آن در "بهمن یشت" مانده است:
"آن شب که سرورم ظهور کند، نشانه‌ای از ملک آید، ستاره‌ای از آسمان ببارد، همان‌گونه که رهبرم از راه برسد و ستاره‌اش نشان نماید."
ستاره کنار درخت کاج(یا سرو) که در کریسمس تزئین می‌شود همین ستاره است که از ایرانیان باستان همراه آئین مهر به اروپا و جهان رفته و نشان آمدن ناجی و سوشیانت اعتقادی در باورهای دین زرتشت است. در کنده‌کاری‌های باقی‌مانده از آئین مهری درخت سرو یا کاج در کنار مهر و آناهیتا دیده می‌شود که در زمان‌های بعد در نقوش تزئینی ایرانی به شکل بته جقه درآمده است.
4- همچنین ابوریحان بیرونی در کتاب‌"قانون مسعودی" ذکر کرده است:
"اولین روز از دی ماه را خرم روز یا خره روز می‌نامند." خور روز یعنی روز خورشید، روز تولد خورشید که شکست‌ناپذیر است. این روز منتسب به اهورا‌مزدا است و یکی از روزهای چهارگانه جشن‌های دیگان(هم نام شدن روز و ماه) است. تاثیر خورشید(مهر) در سرتاسر زندگی مردم و حتی نهادهای حکومتی در طول تاریخ مشهود بوده است. این اهمیت در نقوش باقی مانده عهد ساسانی به روشنی نمایان است. در نقش رستم"ناهید" تاج پادشاهی را به شاه عطا می‌کند و در طاق بستان"میترا" شاهد اعطای‌"فر ایزدی" از طرف اهورامزدا به اردشیر اول است. بنابر یک سنت دیرین آئین مهر، شاهان ایرانی در روز اول دی ماه تاج و تخت شاهی را بر زمین می‌گذاشتند و با جامه‌ای سپید به صحرا می‌رفتند و بر فرشی سپید می‌نشستند. دربان‌ها و نگهبانان کاخ شاهی و همه خدمت‌کاران در سطح شهر آزاد شده و به‌سان دیگری زندگی می‌کردند. رئیس و مرئوس پادشاه و آحاد مردم در این ایام همگی یکسان بودند.
5- علامه محمد قزوینی در یادداشت‌های خود بر برهان قاطع چنین نوشته است:
"یلدا لغت سریانی است و در آن لسان همان کلمه میلاد عربی است که عبارت از زمان ولادت عیسی(مهر) است."
6- محمد علی تربیت در کتاب "تذکره دانشمندان آذربایجان" آورده است:
"یلدا کلمه‌ای سریانی است به معنی میلاد عربی، چون شب یلدا با میلاد مسیح تطبیق می‌کرده‌اند، از این رو بدین نام نامیدند."
7- دکتر محمد معین در فرهنگ فارسی، در زیر کلمه یلدا آورده است:
"درازترین شب سال، شب اول برج جدی، شب چله بزرگ زمستان، این کلمه در سریانی به معنی میلاد است. چون شب یلدا را با میلاد مسیح تطبیق می‌کرده‌اند از این رو بدین نام نامیدند."
8- همچنین دکتر محمد معین در حواشی برهان قاطع آورده است:
"در قاموس سریانی به انگلیسی، پان اسمیت زوجه مرحوم مرگلیوت، عینا یلدا را به معنی ولادت و میلاد تفسیر کرده."
9- استاد پور‌داود در کتاب یشت‌ها نوشته است:
"باید دانست که جشن میلاد مسیح(نوئل) که در 25 دسامبر تثبیت شده، طبق تحقیق همزمان با جشن ظهور میترا(مهر) بوده است که عیسویان در قرن چهارم میلادی آن را با تولد عیسی مسیح تطبیق کردند."
10- محقق ارزشمند متون باستانی، هاشم رضی در کتاب گاهشماری و جشن‌های ایران باستان در رابطه با شب یلدا آورده است:
"این شب را با شب میلاد مسیح تطبیق کرده‌اند. باید توجه داشت که جشن میلاد مسیح(نوئل) که در بیست و پنجم دسامبر تثبیت شده برابر با تحقیق، همزمان با جشن ظهور میترا (مهر) بوده که مسیحیان در سده چهارم میلادی آن را روز تولد عیسی قرار داده‌اند و در برخی منابع آمده است که در پی گسترش آئین مهرپرستی(میترائیسم) از ایران به روم و کشورهای اروپایی، روز 21 دسامبر به عنوان تولد میترا جشن گرفته می‌شد که پس از قرن چهارم میلادی در پی اشتباه محاسباتی(جابه‌‌جایی) به 25 دسامبر انتقال یافت و سیصد سال پس از میلاد عیسی مسیح، کلیسا همزمانی جشن تولد مهر و زادروز عیسی مسیح را به عنوان روز کریسمس پذیرفت و آغاز سال نو جشن گرفته شد و حتی درخت سرو و ستاره بالای آن یادگاری از کیش مهر است."
11- در متون تاریخی آمده است که:‌ایرانیان روز پس از شب یلدا (یکم دی ماه) را خود روز دیگان می‌نامیدند و به استراحت می‌پرداختند و تعطیل عمومی بود. د‌ر این روز عمدتا به این لحاظ از کار دست می‌کشیدند که نمی‌خواستند مرتکب کار بدی شوند که در مرام میترائیسم ارتکاب هر کار بد ولو کوچک در روز تولد خورشید، گناهی بسیار بزرگ به حساب می‌آمد.
"هرمان هیرت" زبان شناس بزرگ آلما‌نی که گرامر تطبیقی زبان‌های آریایی را نوشته است که زبان پارسی از جمله این زبان‌ها می‌باشد، نظر داده که دی(به معنی Day) به این دلیل بر این ماه ایرانی نهاده شده که ماه تولد دوباره خورشید است. باید دانست که انگلیسی یک شاخه زبانی از خانواده بزرگ‌تر زبان آریایی است. هرمان هیرت که خود در آستانه دی‌گان به دنیا آمده، به زادروز خود که مصادف با تولد دوباره ‌خورشید بود، مباهات بسیار می‌کرد.
12- استاد توس، فردوسی بزرگ به استناد منابعی که در اختیار داشته، آئین مهر و یلدا و خور روز را به هوشنگ از پادشاهان پیشدادی نسبت داده و در این زمینه گفته است:
که ما را ز دین کهن ننگ نیست
به گیتی، به از دین هوشنگ نیست
همه راه داد است و آئین مهر
نظر کردن اندر شمار سپهر
همان‌گونه که بیان گردید، برگزاری جشن شب یلدا سابقه طولانی در فرهنگ ما ایرانیان دارد. آنچه که مهم است آن است که این جشن دارای فلسفه و اهدافی بوده که نمونه بارز آن نشان از مبارزه و استقامت انسان‌ها در طول تاریخ بر علیه تاریکی و ظلمت تا طلوع خورشید و روشنایی است. فلسفه شب یلدا، فلسفه با هم بودن و گرد هم نشستن و بیدار ماندن جمعی و مبارزه همگانی با تاریکی و سیاهی است. باید توجه داشت که در تاریکی و ظلمت، تنها تاریکی حاصل از غروب خورشید نیست. این تاریکی می‌تواند تاریکی نگرش و اندیشه‌ها باشد که اگر تار و پود زندگی و جامعه را در بر‌گیرد، همه چیز را محو و نابود می‌کند. بنابراین می‌توان شب یلدا را‌ "شب تعالی روح و باورمندی قدرت انسان‌ها در مقابل ظلمت، سیاهی، ظلم و فساد تلقی نمود و با این توانمندی با این پدیده‌های اهورایی به جنگ بدی‌ها رفت و آنها را با طلوع روشنایی و درستی و راستی نابود کرد."